| Sống giữa núi rừng Tây Nguyên bao la, hùng vĩ, từ ngàn đời nay, người Bana đã hình thành nên một hệ thống Lễ hội phong phú, độc đáo mang sắc màu huyền thoại. Căn cứ vào ý nghĩa, tính chất, quy mô và không gian tiến hành tổ chức…, nhiều nhà nghiên cứu khoa học đã phân loại Lễ hội Bana thành ba nhóm cơ bản:
- Hệ thống lễ hội gắn với chu kỳ sản xuất nông nghiệp - lúa rẫy; Hệ thống lễ hội gắn với cuộc đời của mỗi con người; Lễ hội cộng đồng - Grong Kơpô (đâm trâu mừng chiến thắng).
Trong bài viết này, xin giới thiệu nhóm Lễ hội gắn với chu kỳ sản xuất nông nghiệp lúa rẫy. Nhóm lễ hội này gồm có:
Sơ mơk Kơcham (lễ hội đón chào năm mới của cả cồng đồng plei): Lễ hội này được tiến hành vào cuối tháng 2, đầu tháng 3 hàng năm, là lễ hội mở đầu cho mùa sản xuất mới.
Sơmơk Go (lễ cúng nồi): Trước khi cuốc lại nương rẫy cũ, trỉa hạt cho vụ mùa mới, người ta tổ chức lễ sơ mơk go. Mục đích của lễ này là cầu mong cho các thần Yang Go - Thần Nồi niêu, Yang Te - Thần Đất… giúp con người sức khoẻ, làm ăn phát đạt, mùa màng bội thu.
Sơ mơk dak mat Atâu (khấn nước mắt của hồn người chết). Xuất phát từ quan niệm, khi chưa làm lễ bỏ mả, hồn người quá cố còn vẩn vơ đâu đó, quanh khu nghĩa địa và thỉnh thoảng ghé về thăm gia đình, thấy buôn làng có nhiều đổi thay rồi hồn ma khóc, nước mắt chảy ra. Tiếng khóc và những giọt nước mắt của hồn người chết làm cho trời sinh ra sấm sét, bão giông, mùa màng thất bát. Mục đích của lễ là cảm ơn ông bà, tổ tiên (những người đã chết), trời đất cho mưa thuận gió hoà; cầu mong hồn ma không bắt hồn các loài cây, gia súc, gia cầm đi theo ma về nghĩa địa.
Lễ trồng trỉa lúa: Lễ được tiến hành vào trung tuần tháng 3 hàng năm.
Mục đích cầu mong các vị thần: thần núi, thần sông… bảo hộ cho cây lúa, cây ngô, cây kê… đâm mầm, nảy hạt, xanh tốt.
Sơ mơk (ăn cốm mới): Đây là một trong những lễ hội lớn của người Bana. Lễ được tiến hành trong thời gian 3 ngày, tại nhà rông. Khi bước vào mùa thu hoạch mới, những trảng lúa đầu mùa được thu họach, đồng bào tổ chức lễ ăn cốm mới nhằm tạ ơn các vị thần đã bảo vệ cho cây lúa tốt tươi, thành qủa lao động của con người được báo đáp bằng những hạt thóc, hạt ngô. Trước lúc ăn những hạt cơm mới phải nhớ đến công lao của các vị thần và cầu mong các thần tiếp tục “phù hộ, độ trì” cho những vụ mùa tiếp theo.
Sơ mơk Teng amăng (lễ đóng cửa kho): Người Bana cũng như nhiều dân tộc Tây Nguyên thường không để lúa ngô trong nhà, mà để ở nhà kho riêng, trên rẫy hoặc cạnh nhà ở. Khi những hạt lúa cuối cùng được cho vào kho, đồng bào làm lễ đóng cửa kho. Mục đích của lễ là tạ ơn các vị Thần linh và mong hồn lúa ở lại với lúa, với con người cho đến mùa thu hựach sau. Lễ này được tiến hành tại các gia đình, cũng có lúc người ta tổ chức ở nhà rông cho cả cộng đồng, đó là những năm được mùa lớn.
Lễ hội truyền thống của người Bana ở Gia Lai, mang tính nguyên hợp, gắn liền với sinh hoạt văn hoá cồng chiêng, ca hát, nhảy múa, văn học (lời khấn), nghệ thuật tạo hình và văn hoá ẩm thực, v.v.
Ngoài việc bày tỏ niềm tin tâm thức vào các Yang, với giống nòi là các hoạt động văn hoá lành mạnh, bổ ích và mang tính nhân văn. Đó là dịp để cho mọi thành viên của cộng đồng được tắm mình trong dòng sông văn hoá cội nguồn, để tẩy rửa những yếu tố độc hại của văn hoá ngoại lai; là dịp để cho mọi người được biểu diễn tài năng của mình trước cộng đồng plei. Bước vào mùa hội Tây Nguyên, hầu như không gian không mấy lúc vắng tiếng cồng, tiếng chiêng, lời ca, điệu múa.
Đến dự lễ hội truyền thống của người Bana nói chung, lễ hội theo chu kỳ cây trồng nói riêng, chúng ta như được trở về với lịch sử của dân tộc.
Mộc mạc, hồn nhiên nhưng không kém phần lãng mạn, bay bổng. Mạnh mẽ, cương quyết lại rất đỗi thuỷ chung, đen trắng rõ ràng và yêu quí những giá trị của tổ tiên, thành quả của lao động… Tất cả những điều đó đã góp phần tạo nên bản sắc, cốt cách Bana và là sức đề kháng mạnh mẽ cho văn hoá Bana hoà cùng dòng chảy của thời đại trong xu thế giao lưu và hội nhập quốc tế hiện nay.
Lê Nguyễn An |
