thời gian mà người viết trực tiếp trải qua và thực sự mới được tái hiện. Cho nêntrong hồi kí, nhân vật chính, vẫn là cái tôi cá nhân của tác giả, người cung cấpthông tin về con người, hiện thực quanh mình. Như Huy Cận nói: Viết hồi kí làsống lại một lần nữa cuộc đời mình, mà cũng là san sẻ cho người khác trongthiên hạ vui buồn của mình, thân phận của mình và phần nào những trải nghiệmdọc đời tôi đã sống. Có nhiều nhà văn lớn viết hồi kí và không ít trường hợp, cáccuốn hồi kí đó đã trở thành sáng tác làm nên sự nghiệp văn chương của họ.Hồi ký thường mang đậm tính chủ quan, các sự kiện được kể lại ở đây là ấntượng của trí nhớ nhưng không phải lúc nào cũng chính xác và đầy đủ tuyệt đối.Kí ức luôn bị bao phủ bởi lớp sương mờ ảo của thời gian, cho nên đôi khi nhữngsự kiện, thông tin từ hồi kí còn mang tính phiến diện, chủ quan. Tuy nhiên ở mộtkhía cạnh nào đó những sự thiếu hụt về sự kiện, sự phiến diện đó lại được bù đắpbằng sự diễn đạt sinh động của tác giả. Chính điều này đem đến cho hồi kí giá trịnhư một tư liệu của đương thời. Do không đòi hỏi nhiều ở tính định hình cấu trúcvà định hướng thẩm mĩ nên một số tác phẩm hồi kí có mối quan hệ gần giốngvới: văn xuôi lịch sử, truyện, chân dung văn học, tự truyện, nhật kí…Tôn trọngtính chân thật về số liệu, thời gian, địa điểm hồi kí gần với văn xuôi lịch sử và cócốt truyện, tình tiết, đề tài cuộc sống như truyện. Ở một phương diện nào đó, khicác nhà văn, nhà thơ viết hồi kí, nhớ lại về bạn bè, về đồng nghiệp thì hồi kí gầnvới chân dung văn học. Nhưng phải nói rằng hồi kí giống với nhật kí và tựtruyện hơn cả.Nhật ký là loại văn ghi chép hàng ngày, vốn thiên về tóm tắt sự kiện đangdiễn ra trong chính cuộc sống thường nhật của người viết theo hình thức trầnthuật ngôi thứ nhất số ít, có đáng số ngày tháng. Nhật kí là sự ghi chép lại câuchuyện, cảm xúc của cá nhân, nó thường rất chân thành, không hề có yếu tố hư11 cấu hay bịa đặt. Nhật kí ghi lại những gì đã xảy ra, đã trải nghiệm. được viết rachỉ cho bản thân người ghi chứ không tính đến việc công bố ra dư luận. Ngườiviết nhật kí tôn trọng sự thật, nhưng cũng có cách đánh giá theo cảm nhận chủquan của mình. Nhật kí giống hồi kí ở chỗ không có sự cách biệt giữa thời gianviết và thời gian được nói tới.Tự truyện bao gồm cả yếu tố truyện (hình thức, một thể loại tự sự) và yếu tốtự thân (nội dung, bản thân) của người của người viết truyện. Tác phẩm tự truyệnthường có thiên hướng lý giải cuộc sống đã qua của tác giả như một chỉnh thể,tạo nên những đường nét mạch lạc cho cuộc sống kinh nghiệm của mình. Ngườiviết tự truyện có khi vận dụng hư cấu, thêm thắt hoặc xắp xếp lại các chi tiết củacuộc đời mình. Nếu tác giả tự truyện thường tập trung vào quá trình hình thànhvà lịch sử thế giới nội tâm của mình trong sự tương tác với thế giới bên ngoài, thìhồi ký thường lưu ý trước hết đến thế giới bên ngoài ấy, với những con người,cảnh quan đã được tác giả tiếp xúc, nếm trải. Sự khó khăn trong việc phân địnhloại thể của tự truyện so với hồi ký sẽ chỉ được các nhà nghiên cứu, phê bình vănhọc giải quyết với từng trường hợp cụ thể, tác phẩm nhấn mạnh ở khía cạnh tựtruyện hơn hay hồi ký hơn, mà thôi.Trong thực tế sáng tác, hồi ký có thể được khai thác theo nhiều hướng. Có tácphẩm chủ yếu nhằm miêu tả cuộc sống khách quan với những bức tranh xã hộirộng rãi mà người viết có dịp chứng kiến và thể nghiệm. Tác giả ít nói đến mình,cái tôi như lui về bình diện thứ hai, còn nhân vật chính là quần chúng, là nhândân.1.1.2 Quan niệm về hồi kí của người viếtViết hồi kí là một nhu cầu chính đáng của con người nhằm kể lại cuộc đời củamình hoặc một giai đoạn lịch sử mà mình là nhân chứng tham gia.12 Hồi kí là thể loại đặc biệt. Nó làm sống lại thời kì lịch sử mà tác giả đã trảiqua với những dấu tích độc đáo về mọi phương diện của cuộc sống. Hồi nghĩa làquay lại, trở lại. Hồi kí nghĩa là ghi lại những sự việc, sự kiện thuộc về quá khứđã đi qua, nó là phần hồi ức, kỉ niệm sâu đậm của người viết. Mọi câu chuyệntrong hồi kí đề được khơi lại từ màn sương kí ức của tác giả.Hồi kí là một thể loại thuộc loại hình kí kể lại những biến cố đã xảy ra trongquá khứ, thuộc về cái đã qua. Hồi kí có thể nặng về người hoặc việc, có thể theodạng kết cấu - cốt truyện hoặc kết cấu – liên tưởng. Trên cơ sở những ấn tượngcủa hồi ức, người viết hồi kí tiếp nhận và ghi chép lại hiện thực ở bình diện ngôithứ nhất. Vì vậy, hồi kí có thể không tránh khỏi phiến diện, mang tính chủ quan.Theo quan niệm của nhà văn Tô Hoài, một người có rất nhiều tác phẩm hồi kíxuất sắc, muốn viết cho được hồi kí, người viết rất cần có sự dũng cảm và trungthực. Trong cuộc sống bộn bề phức tạp, dám nhìn thẳng vào sự thật là một điềuhết sức đáng quý. Không phải ai cũng sẵn sang và đủ bản lĩnh để đối đầu lại vớinhững cái đã qua đặc biệt là những cái đã qua mang ấn tượng không vui, khôngtốt đẹp. Viết hồi kí, cũng như sáng tác các thể loại khác cần phải có tài năng,kinh nghiệm sống dồi dào được đào sâu tích luỹ từ hiện thực khách quan. Nếu aicho rằng viết hồi kí là dễ dàng bởi chỉ đơn thuần là trần thuật lại sự việc, biến cố,kỉ niệm theo trí nhớ thì thật sai lầm. Nhớ lại quá khứ thì dễ, nhưng làm sông dậyquá khứ ấy lại chẳng dễ chút nào.Trải qua biết bao nhiêu phong ba bão táp của lịch sử với cả vinh quang và cayđắng, con người càng muốn được viết lại, ôn lại kí ức. Nhiều cái hồi trẻ ta thấyđúng thấy hay, về già lại thấy sai thấy xấu, đó cũng là đối cực tạo cảm xúc, nhucầu muốn viết lại. Thời đã qua đối với người đọc mọi thế hệ đều là kho thông tinbí mật và giàu có để có thể hiểu sâu sắc hơn về xã hội về cuộc đời. Hồi kí giống13 như những thước phim quay ngược lại để “xem” lại những gì mình trải qua trongquá khứ. Hồi kí ghi nhận lại dòng hồi tưởng, hồi ức bằng trí nhớ nhớ về nhữngsự việc đã xảy ra đối với bản thân trong quá khứ. Tất nhiên chỉ những sự kiệnthực sự có ấn tượng mạnh mới đủ sức in sâu đậm trong tâm trí người viết, ít cóyếu tố hư cấu, thường kể ở ngôi thứ nhất. Hồi kí rất gần với tiểu thuyết tự truyệnkhi cùng khai thác về cuộc sống của cá nhân mình và đem vào đó cuộc sống củanhiều người khác nữa. Viết hồi kí là thêm một lần được “sống lại” như LưuTrọng Lư đã nói. Thời gian cuộc đời chẳng chờ đợi ai cả, chẳng cho ai cái quyềnđược thắm lại lần thứ hai. Nhưng con người hoàn toàn có quyền cho mình cơ hộiđược là mình, được kinh qua lại những cảm giác xa xưa bằng cách hồi tưởng,bằng cách nhớ nhung. Và tất nhiên bao giờ niềm thương, nỗi nhớ ấy cũng để lạitrong tâm hồn chúng ta sự xót xa vì hoài niệm và nhớ tiếc, “tiếc nhớ những cái gìchỉ đến một lần mà thôi” (Lưu Trọng Lư). Tôn trọng và yêu thương quá khứ làtôn trọng và yêu thương bản thân mình. Dù cái ngày đã qua nhiều tiếng cười haythấm đẫm nước mắt nó vần là một phần không thể nào chối bỏ. Soi vào kí ức làđể nhận ra mình, để được cùng buồn, cùng vui với cái ngày xưa.Mười năm trở lại đây, khi các tác phẩm văn học ít gây được tiếng vang đốivới bạn đọc thì các cuốn hồi kí hay tự truyện xuất bản và không xuất bản lại tạora một làn sóng xã hội mạnh mẽ. Vậy tại sao hồi kí lại thu hút được đông đảongười viết và người đọc trong xã hội Việt Nam những năm gần đây đến như vậy?Sự phát triển mạnh mẽ của nó có đơn thuần chỉ là sự a dua theo trào lưu hay thực sựlà nhu cầu tự thân của người viết?Tất nhiên trước hết, viết hồi kí là một nhu cầu khách quan. Nhưng không phảiai, tác giả nào khi bắt tay viết hồi kí đều có sự suy xét kĩ về hiệu ứng dư luận khihồi kí được tung ra. Cho nên không phải cuốn hồi kí nào được xuất bản, hay14 được truyền tải đến độc giả đều thực sự có giá trị. Có những cuốn hồi kí tạo ra ấntượng mạnh mẽ tác động vào lương tâm bạn đọc, có cuốn dựng lên sự choángváng bởi nó vén mở một bí mật hay một nhân vật một sự thật nào đấy, và cũngcó những cuốn hồi kí u ám hận thù. Sự bùng nổ của công nghệ thông tin, tự dongôn luận, tự do báo chí đặc biệt là báo chí mạng (internet)…đôi khi lại trởthành công cụ hữu dụng cho những cuốn hồi kí “đen”. Thực tế xã hội cho thấy,có nhiều cuốn hồi kí, hay trang hồi kí ra mắt bạn đọc đem đến tranh luận gay gắttrong cộng đồng về nhiều vấn đề thậm chí cả những vấn đề liên quan bí mật quốcgia, hay bôi nhọ, xuyên tạc khía cạnh nào đó của lịch sử. Không phải chưa từngcó cuốn hồi ki nào bị cấm xuất bản hay bị Cục Văn hóa thông tin cấm lưu hành(trường hợp hồi kí của Nguyễn Đăng Mạnh). Lịch sử vẫn diễn ra liên tục, ngườiviết hồi kí mang sứ mệnh như một nhà sử gia, ghi chép và phản ánh chân thựcđời sống xã hội này chứ không phải tô nhọ, bôi đen hay bóp méo, xuyên tạc sựthật, con người nào đó. Nếu đi quá xa, người viết hồi kí không những sẽ làm ảnhhưởng tới cuộc sống của người khác mà còn xúc phạm đến danh dự của ngườikhác. Khi viết hồi kí, không thể vì ý nghĩa cá nhân mà sao lãng mối quan hệ vớiđồng loại. Khi ấy, chính người viết hồi kí sẽ trở thành “thủ phạm” bóp méo hìnhảnh của mình. Hồi kí dựa trên sự hồi tưởng của kí ức một cách khách quan gópphần xác minh khôi phục sự thật lịch sử, liên quan đến một thời đại, một cộngđồng lớn hoặc nhỏ, cho đến một nhóm người hoặc một cá nhân. Trong nhữngtrường hợp nào đó, hồi kí nhằm đính chính lại những sai lầm về nhận thức quákhứ, trả lại công bằng và công lao đích thực cho những nhân vật bị lãng quênhay bị hiểu lầm, tìm lại chính xác nguyên nhân của những thất bại, những thiếusót trước đây. Như thế có thể thấy, hồi kí là một phương tiện hữu hiệu để conngười bày tỏ quan điểm một cách công khai về chính bản thân mình cũng như về15 người khác, để thực hiện trên diễn đàn công khai sự minh oan chính đáng chonhững con người mà mình yêu mến, cảm phục. Nhưng viết hồi kí cũng là mộtcông việc thực sự khó khăn, bởi mấy ai can đảm nhìn vào sự thật một cách côngtâm, khách quan, nhất là những sự thật phũ phàng. Khi nói không đúng sự thậtthì không phải là hồi kí nữa. Viết hồi kí là đấu tranh với bản thân mình.Ở góc độ là một tác phẩm văn học, hồi kí là nơi để người viết giãi bày tâm sự,bộc lộ suy ngẫm của mình, có thể liên quan đến cuộc đời, lẽ sống và cả đếnnhững vấn đề lớn lao của nhân loại, của đất nước. Yêu cầu giãi bày hay bộc lộnày thường gặp ở những người đã cống hiến cả cuộc đời mình cho sáng tạo nghệthuật hay hoạt dộng chính trị - xã hội. Rất nhiều người trong số họ đã để toàn bộtâm sức còn lại vào những năm tháng cuối cùng của mình để có được một thiênhồi kí như cầu mong sự đồng cảm của người đời nay và cả người đời sau.Từ những trang hồi kí văn học của các nhà văn, nhà thơ bên cạnh tư liệu lịchsử, cuộc sống chúng ta còn tìm thấy rất nhiều tư liệu quý giá về người viết nhưquá khứ tuổi thơ, gia cảnh gia đình, mối quan hệ bạn bè…Cái người ta mong đợinhất ở một cuốn hồi kí chính là phần liên quan đến nghề nghiệp của tác giả trênnền chung của xã hội mà nghề đó có liên quan. Đọc hồi kí của Tố Hữu, ta thấyông đã khẳng định mình thuộc dòng văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa. HayLưu Trọng Lư tự đánh giá mình trong Nửa đêm sực tỉnh qua lời nhận xét của cụPhan Khôi về tập truyện ngắn “Người sơn nhân”: “Tôi là người viết truyện giỏinhất, từ Hoàng Ngọc Phách đến Tự lực văn đoàn cũng không ai hơn tôi”. TôHoài lại rất tâm đắc với câu nói về mình “Tôi vào nghề văn có trong ngoài bamươi năm trước 1945, và viết như chạy thi”.Tuy nhiên vị trí của hồi kí chưa được chú ý nhiều. Xuân Diệu cũng suy nghĩ“hồi kí nước mình như một thửa ruộng bắt đầu cày; không ai, hay ít ai chịu viết16 hồi kí trong khi ở các nước Âu Tây người ta đào sâu từng li, từng tí vào các kỉniệm. Các nhà văn ở nước mình ít ai kể lại tỉ mỉ về mình, cũng như thể người taăn mía nhai dâp dập đã nhả bã. Sống qua loa đại khái, chưa hút hết nước mía đãnhả bả rồi” (3;121).Do đó, viết hồi kí và nghiên cứu về hồi kí cần được chú ý nhiều hơn nữa. Mộtmặt để xây dựng được kho tư liệu sử quý giá, một mặt để có định hướng pháttriển với tương lai. Hồi kí tập trung vào cái đã qua, vào ấn tượng của quá khứnên tất nhiên nó sẽ phản ánh, phong tục tập quán, hay đặc điểm cuộc sống củacon người và xã hội thời đó. Đấy là nguồn tư liệu xác đáng và vô cùng dồi dào,phục vụ đắc lực cho công tác nghiên cứu lịch sử, xã hội, văn hoá… khi nó thựcsự có giá trị và tuân thủ đúng chức năng của một tác phẩm văn học: nhận thức –giáo dục – thẩm mĩ.1.2 Hồi kí trong văn học Việt Nam hiện đạiViết hồi kí là một nhu cầu chính đáng của mỗi người khi muốn kể lại cuộcđời của mình hay kể lại một giai đoạn lịch sử đáng nhớ nào đó mà mình là nhânchứng. Đại hội Đảng năm 1986 không chỉ đặt gạch dấu đầu tiên cho sự nghiệpĐổi mới toàn diện trên mọi lĩnh vực xã hội mà còn đặt ra vấn đề đổi mới văn họcnước nhà. Không phải ngẫu nhiên mà từ cuối những năm 1990 của thế kỉ XX thểloại hồi kí lại phát triển nhanh mạnh đến thế. Sự ra đời hàng loạt tác phẩm hồi kíđặc biệt của các nhà văn, nhà thơ đã tạo nên không khí vô cùng sinh động chovăn học Việt Nam. Nhiều sự kiện văn học, nhiều số phận cùng vô vàn vấn đềphức tạp của quá khứ gần xa…được trải lên mặt giấy.Có người viết để tái hiện một thời đại lịch sử với những nhân vật của thời đạiđó. Có người viết để suy ngẫm hay độc thoại với chính mình. Có người viết đểtôn vinh, để bày tỏ tình cảm với người khác…Có nhiều tác phẩm được xuất bản17 tạo được một ấn tượng mạnh mẽ với người đọc. Nhiều cuốn hồi kí đã xuất bản từlâu khi tái bản vẫn được độc giả yêu mến đón nhận. Cho đến nay, số lượng hồi kítrong văn học Việt Nam hiện đại là vô cùng đồ sộ và phong phú, bao gồm cảnhững tác phẩm được xuất bản thành sách và hàng trăm trang hồi kí đăng tảnmát trên các báo, tạp chí…đã tạo nên bức tranh sinh động trong nền văn họcnước nhà. Tác giả của các cuốn hồi kí không chỉ là những người hoạt động tronglĩnh vực văn chương, mà còn thuộc nhiều ngành nghề khác nhau: chính trị gia,ca sĩ, cầu thủ bóng đá, diễn viên, người mẫu… Thậm chí, đôi khi có nhữngngười còn xem viết hồi kí là một cơ hội để nổi tiếng, chứ không hẳn chỉ đơn giảnlà nhìn lại quãng thời gian đã sống và trải nghiệm của mình. Chính vì thế khôngphải tác phẩm hồi kí nào cũng thực sự có giá trị cho người đọc. Hồi kí phải tôntrọng sự thực lịch sử, xã hội, kể lại nó với tất cả diễn biến như đã diễn ra, nhưngkhi sự thật đó được tung ra trước công chúng rộng rãi thì không phải chỉ làchuyện quyền được nói, quyền được biết nữa. Người viết hồi kí không thể vinvào chiêu bài “sự thật trên hết”, “sự thật lên tiếng” mà quên đi hậu quả xã hộicủa nó. Ở đây, chúng tôi chỉ xin được nói tới hồi kí của các nhà văn, nhà thơ, nhàlí luận phê bình văn học, tức là những tác giả sống và gắn bó với văn chươngnghệ thuật. Hầu hết tác phẩm của họ đều có giá trị đóng góp cho đời sống vănhọc Việt Nam hiện đại. Các tác giả phần lớn đều trưởng thành từ trước Cáchmạng tháng tám, trải qua hai cuộc kháng chiến và chứng kiến nhiều biến độnglớn của văn học nước nhà. Hồi kí của họ ra đời cũng tạo nên những tiếng vangnhất định. Nhiều sự kiện văn học trong quá khứ, nhiều số phận, gương mặt đượctái hiện lại theo cách nhìn mới.Nhóm nhà văn có: Nguyên Hồng với Những ngày thơ ấu, Nguyễn Công Hoanvới Đời viết văn của tôi, Tô Hoài với Cỏ dại, Tự truyện, Những gương mặt –18 |
