giảmNguồn tài nguyên khai thác đã không được sử dụng hiệu quả để tập trung vào các chương trình phát triển, trong khi đó, nguồn lợi nhuận khổng lồ từ việc khai thác tài nguyên này bị thâu tóm bởi các nhóm lợi ích (political elites) địa phương kết nối với các doanh nghiệp quốc tế lớn (international coorporations). Một Nhà nước bị lũng đoạn với nạn tham nhũng, cấu kết phe phái, lạm dụng quyền lực (bad governance) càng làm tình hình trở nên nghiêm trọng hơn khi nguồn tài nguyên không được quản lý hiệu quả, và trở thành món mồi ngon để câu xé. Việc đa dạng chủng tộc ở châu Phi, điển hình mỗi nước có 40-80 bộ tộc, bộ lạc khác nhau, mỗi bộ tộc, bộ lạc có nền văn hoá, tiếng nói riêng, không thực sự tạo nên sự thống nhất quốc gia (national unity) và liên tục xảy ra các cuộc tranh chấp, nội chiến, tranh giành quyền kiểm soát nguồn tài nguyên, hoặc vì xung đột lợi ích Show Ngược dòng lịch sử một chút, sau giai đoạn thuộc địa những năm 1970s, các nước ở châu Phi có mức GDP hầu như các nước châu Á: tàn phá chiến tranh, bóc lột thực dân, Nhà nước non trẻ. Chỉ sau 30-40 năm, châu Á đã phát triển một cách vượt bậc, cách xa châu Phi, trong khi các nước châu Phi, đặc biệt sub-Sahara châu Phi vẫn “đội sổ”. Lý giải nguyên nhân, có mấy lý do chính sau: Châu Phi “giàu”, “rất giàu”, thường được xem là lục địa giàu về nguồn tài nguyên (resource-rich continent), chiếm hơn 30% trữ lượng khoáng sản thế giới, trong đó phải kể đến vàng, kim cương, dầu mỏ, đá quý. Tanzania nổi tiếng với vàng, Congo với đồng, Nambia với Uranium, Botswana với kim cương (xem bản đồ khoáng sản châu Phi). Vậy mà gần 50% dân số châu Phi, đặc biệt tập trung ở vùng tiểu vùng Sahara châu Phi, sống dưới chuẩn nghèo thế giới (thu nhập ít hơn $1.25/ngày). Central African Republic liên tục đội sổ là quốc gia nghèo nhất thế giới, có chỉ số Phát triển con người (HDI) thấp nhất thế giới, và là quốc gia không mạnh khoẻ nhất thế giới trong nhiều năm liền. Một, châu Phi, theo một nghĩa nào đó, đã không bắt kịp cuộc Cách mạng xanh. Các nước châu Á, với việc đầu tư phát triển nông nghiệp, giúp đảm bảo nguồn lương thực (food security), và khi nông nghiệp đảm bảo, sử dụng nguồn lao động thặng dư và vốn tập trung đầu tư công nghiệp và dịch vụ, nói cách khác, xây dựng trụ cột của nền kinh tế đất nước. Trong khi đó, điều kiện đất đai, khí hậu, thời tiết không cho phép các nước châu Phi, đặc biệt các nước ở vùng sub-Sahara châu Phi – ngay cận xích đạo, cùng với hạn hán, lũ lụt, thiếu kinh nghiệm trong việc làm nông (vốn quen với việc hái lượm, săn bắn), việc trồng trọt trở nên khó khăn hơn. Tư duy canh tác tiểu nông, hộ gia đình nhỏ lẹ, làm giảm khả năng canh tác, năng suất thấp mặc dù thiên nhiên khá ưu đãi, đất trù phú, thời tiết êm dịu (sub-Sahara châu Phi không nóng như mọi người vẫn nghĩ!). Lý thuyết khác cho rằng các nhà lãnh đạo châu Phi không mặn mà phát triển nông nghiệp như các kỹ thuật gia (technocrat, politician) chính trị gia châu Á. Mối quan tâm của họ là khai thác nguồn tài nguyên sẵn có hơn là phát triển nông nghiệp (rất nhiều sản phẩm nông nghiệp ở Uganda được nhập khẩu từ các nước khác, đơn cử là Trung Quốc. Việc nhập khẩu thậm chí còn rẻ hơn so với tự sản xuất làm cho các sản phẩm nội địa trở nên kém cạnh tranh). Thứ hai, nạn tham nhũng, lạm dụng quyền lực, thiếu năng lực của cơ quan chức năng dẫn đến quản trị nguồn lực không hiệu quả. Hầu hết các nguồn thu từ việc khai thác tài nguyên (mỏ dầu, than, vàng, v..v.) đều rơi vào tay giới tay trên (political elites). Nguồn thu quốc gia không được phân phối đến các tầng lớp thấp hơn. Quá trình phân phối (trickle down process) diễn ra chậm, thậm chí không diễn ra. Trái ngược lại, đối với các nước châu Á, nhờ có chính sách phân phối nguồn thu nhập (thông qua việc đánh thuế, các chương trình phúc lợi xã hội) (redistribution policies), phần nào thành quả phát triển kinh tế đã hỗ trợ quá trình phát triển xã hội. Bộ phim Blood diamond phần nào giải thích quá trình này, khi các ông thầu kinh tế lớn, cấu kết với quan chức địa phương, không chỉ bóc lột sức lao động người dân, mà còn khai thác đến tận cùng nguồn tài nguyên phong phú của nước này. Nhìn sang các nước Bắc Âu, nhờ khả năng quản trị nguồn tài nguyên hiệu quả, tính minh bạch và giải trình cao của Chính phủ mà nguồn thu được sử dụng hiệu quả. Lý giải một chút, các nước Bắc Âu, trước Chiến tranh thế giới thứ 2, cũng là những nước phụ thuộc vào nông nghiệp, nghèo nàn, sau đó, nhờ việc bán tài nguyên phục vụ cho quá trình tái kiến thiết ở các nước châu Âu, thêm với việc không bị tàn phá nặng nề bởi chiến tranh, và được lãnh đạo bởi các Đảng dân chủ cánh tả (tập trung vào phát triển xã hội) mà các nước Bắc Âu phát triển được như ngày nay. Trong giới Phát triển có một thuật ngữ mà các nhà chuyên môn hay dùng là Lời nguyền tài nguyên (the resource curse) nhằm mô tả các nước nào giàu nguồn tài nguyên thiên nhiên thì sẽ chịu lời nguyền phải chịu cảnh tang tóc, chiến tranh, đau thương. Điển hình các cuộc nội chiến Boko Haram ở Nigeria là một ví dụ. Tất nhiên, nó chỉ mang tính tương đối. Thứ ba, phải kể đến ảnh hưởng của các yếu tố bên ngoài. Sau giai đoạn thực địa, World Bank và IMF tiếp cận Chính phủ các nước châu Phi với đề xuất các gói viện trợ tái cấu trúc (structural adjustment), đầu tư vào các chương trình phát triển kinh tế – xã hội, tuy nhiên, đi kèm các điều kiện về mở cửa kinh tế thị trường, hướng tới chế độ dân chủ. Nhìn lại tính hiệu quả các chương trình này, có thể nói chương trình bị thất bại, nếu không nói là thất bại một cách thảm hại. Việc tư nhân hoá (privatization) các công ty Quốc gia với nguồn vốn lũ lượt từ các nước phương Tây, sau này, bị chỉ trích thực chất là quy trình thuộc địa mới (neo-colonialism), dẫn đến sự phá sản của đơn vị kinh tế địa phương, thất nghiệp tràn lan, và thiếu hụt đầu ra sản phẩm. Thêm nữa, cách tiếp cận của các chương trình này là từ trên đưa lệnh xuống (top-down approach) mà không từ nhu cầu thực tế của người dân (bottom-up approach) nên các chương trình này nhanh chóng thất bại. Cộng thêm đề xuất thiết lập mô hình dân chủ càng làm các nước châu Phi, vốn với đặc điểm đa bộ tộc, bộ lạc, vốn đã không gắn kết với nhau, càng trở nên phân cách. Mình ở đây một thời gian, khi một người giới thiệu, họ thường sẽ nói mình đến từ bộ tộc, bộ lạc nào, hơn là có quốc tịch Uganda. Ví dụ khác, ở Nigeria, có hơn 50 Đảng phái, đại diện cho các bộ tộc, bộ lạc khác nhau. Mặc dù chỉ có 4-5 Đảng chính đứng ra tranh cử và hoạt động năng nổ, nhưng việc chia rẻ nội bộ càng khiến cho Chính phủ tập trung tranh gìanh quyên lực hơn là đầu tư cho các chương trình phát triển dài hạn. Mặc dù không có bằng chứng rõ ràng nào cho thấy dạng Nhà nước (độc tài hay dân chủ) có mối liên hệ với phát triển đất nước, nhưng việc chia rẽ nội bộ và Chính trị bất ổn ảnh hưởng đến việc đầu tư và triển khai các chính sách đồng nhất. Thuật ngữ trong giới phát triển gọi đây là “lời nguyền tài nguyên” (resource curse). Nghiên cứu của Jeffrey Sachs và Andrew Warner chỉ ra mối liên hệ giữa tài nguyên và tốc độ phát triển kinh tế phụ thuộc vào nguồn thu nhập được sử dụng như thế nào, thể chế Nhà nước, năng lực Chính phủ, giai đoạn phát triển quốc gia (early vs.late industrialisation). Nguồn tài nguyên, do đó, có thể xem là “lời nguyền” hoặc “phước ban”. Lấy ví dụ các nước Bắc Âu, nhờ việc sử dụng hiệu quả nguồn dầu mỏ và than đá, cộng với một Nhà nước minh bạch và chính sách phân phối thu nhập (do Đảng Dân chủ xã hội tiên phong), đã vực dậy các nước này từ kinh tế dựa vào nông nghiệp thành nước công nghiệp phát triển, đặc biệt từ sau thế chiến thứ 2. Nhìn vào Nigeria, một nước giàu nguồn dầu mỏ, một trong những nguyên do phát sinh nội chiến Boko Haram là tranh chấp về nguồn tài nguyên. Chính phủ và các tập đoàn đa quốc gia đòi hỏi quyền sở hữu tài nguyên (dầu mỏ) trên chính mảnh đất của người bản địa (bộ tộc, bộ lạc khác), và thực tế, người bản địa không được hưởng lợi từ việc khai thác trên. Đói nghèo, đầu tư thấp cho dịch vụ giáo dục và chăm sóc sức khoẻ, tham nhũng, khác biệt tôn giáo (đạo Hồi và Thiên chúa giáo) làm ngòi lửa cho cuộc tranh chấp. Hơn một thập kỷ, nội chiến tiếp tục tồn tại và kéo dài cho đến ngày nay. Việc có nhiều bộ tộc, bộ lạc khiến cho việc triển khai các chính sách khó khăn hơn. Có một lý thuyết tại sao các chương trình phát triển works ở các nước khác khi có thành phần dân tộc homogenious hơn. Việc đa dạng chủng tộc khiến cho việc thiết kế các chương trình đòi – more centrialised. Đó những lý do khiến châu Phi, đặc biệt các nước ở sub-Sahara vẫn nghèo đói như ngày nay. Thông tin thêm mời các bạn đọc thêm cuốn: The looting machine (Tom Burgis), Taxing Africa (Mick Moore), và Asia-Africa Development Divergence: A question of intent (David Henley). – Ngọc Thảo – Nhật Bản cách mạng hóa nông nghiệp: không đất và không dân Nguồn hình ảnh, Getty Images Chụp lại hình ảnh, Với số nông dân ngày càng ít đi, Nhật Bản đang phát triển công nghệ như robot hái trái cây để tăng cường sản xuất lương thực Yuichi Mori không trồng rau và trái dưới đất. Anh thậm chí không cần sử dụng đất. Thay vào đó, nhà khoa học Nhật Bản dựa vào một vật liệu ban đầu được thiết kế để điều trị thận của con người - một màng polymer trong suốt và dễ thấm. Cây mọc trên màng có thể lưu trữ chất lỏng và chất dinh dưỡng này. Ngoài việc cho phép rau phát triển trong bất kỳ môi trường nào, kỹ thuật dùng màng polymer tốn nước ít hơn 90% so với nông nghiệp truyền thống và dẹp luôn nhu cầu phải phân phối thuốc trừ sâu - chính màn polymer này ngăn chặn virus và vi khuẩn. Đây là một cách mà Nhật Bản - thiếu đất và thiếu nhân lực - đang cách mạng hóa nông nghiệp. Nguồn hình ảnh, Mebiol Chụp lại hình ảnh, Yuichi Mori được truyền cảm hứng từ các màng được sử dụng trong thận nhân tạo để dùng trong nông nghiệp "Tôi đã điều chỉnh các vật liệu được sử dụng để lọc máu trong thận", nhà khoa học nói với BBC. Công ty Mebiol của ông có bằng sáng chế cho phát minh được đăng ký tại gần 120 quốc gia. Mebiol nhấn mạnh một cuộc cách mạng nông nghiệp đang diễn ra ở Nhật Bản: các lĩnh vực đang được chuyển đổi thành các trung tâm công nghệ với sự trợ giúp của Trí tuệ nhân tạo (AI), Internet vạn vật (IoT) và kiến thức tiên tiến. Khả năng của công nghệ nông nghiệp để tăng độ chính xác trong giám sát và duy trì cây trồng có thể là điều tối quan trọng trong tương lai gần. Báo cáo Phát triển Tài nguyên Nước của Liên Hiệp Quốc năm nay ước tính rằng 40% sản lượng ngũ cốc và 45% Tổng sản phẩm Quốc nội Toàn cầu sẽ bị tổn hại vào năm 2050 nếu suy thoái môi trường và tài nguyên nước tiếp tục ở mức hiện tại. Nguồn hình ảnh, Mebiol Chụp lại hình ảnh, Màng polymer khiến nông trại xịt thuốc trừ sâu Các phương pháp canh tác như Yuichi Mori nghĩ ra đã được sử dụng ở hơn 150 địa điểm tại Nhật Bản và các quốc gia khác như Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất. Phương pháp này là một công cụ đặc biệt quan trọng trong việc xây dựng lại các khu vực nông nghiệp phía Đông Bắc Nhật Bản bị ô nhiễm bởi các chất gây ra bởi sóng thần và bức xạ sau thảm họa động đất và hạt nhân lớn vào tháng 3 năm 2011. Máy kéo robotVới sự gia tăng dân số dự kiến (từ 7,7 tỷ người lên 9,8 tỷ vào năm 2050), các công ty đang đặt cược vào nhu cầu thực phẩm toàn cầu tạo ra các cơ hội kinh doanh lớn, cũng như một thị trường tiềm năng cho máy móc. Chính phủ Nhật Bản hiện đang trợ cấp cho việc phát triển 20 loại robot có khả năng hỗ trợ các giai đoạn nông nghiệp khác nhau, từ gieo hạt đến thu hoạch, trên các loại cây trồng khác nhau. Hợp tác với Đại học Hokkaido, nhà sản xuất động cơ Yanmar phát triển một máy kéo robot đã được thử nghiệm trong lĩnh vực này. Nguồn hình ảnh, Yanmar Chụp lại hình ảnh, Máy kéo robot của Yanmar có thể được điều khiển từ xa và sử dụng GPS để điều hướng chướng ngại vật Một người có thể vận hành hai máy kéo cùng một lúc nhờ các cảm biến xác định chướng ngại vật và ngăn va chạm. Đầu năm nay, nhà sản xuất ô tô Nissan đã ra mắt một robot chạy bằng năng lượng mặt trời được trang bị GPS và wifi. Được đặt tên là Vịt, khí cụ thăm dò hình hộp đi qua các cánh đồng lúa ngập nước để giúp oxy hóa nước, giảm sử dụng thuốc trừ sâu và tác động môi trường của nó. Nguồn hình ảnh, EPA Chụp lại hình ảnh, Liên Hiệp Quốc ước tính rằng 40% sản lượng ngũ cốc của thế giới có thể bị tổn hại vào năm 2050 nếu suy thoái môi trường vẫn ở mức hiện tại Canh tác ít ngườiVới công nghệ, chính phủ Nhật Bản tìm cách thu hút những người trẻ tuổi, ít thích làm việc trực tiếp ngoài đồng, trong các lĩnh vực, nhưng có một số năng khiếu về công nghệ. Đó là một nỗ lực hồi sinh một khu vực của nền kinh tế với lực lượng lao động bị thu hẹp. Trong gần một thập niên, số người Nhật tham gia sản xuất nông nghiệp đã giảm từ 2,2 triệu xuống còn 1,7 triệu. Để làm phức tạp vấn đề hơn, tuổi công nhân trung bình hiện nay là 67 tuổi và hầu hết nông dân làm việc bán thời gian. Địa hình hạn chế rất nhiều nền nông nghiệp của Nhật Bản, nơi chỉ có thể sản xuất 40% thực phẩm mà quốc gia này cần. Nguồn hình ảnh, Getty Images Chụp lại hình ảnh, Tuổi trung bình của một công nhân nông nghiệp ở Nhật Bản là 67 Khoảng 85% đất ở Nhật là miền núi và hầu hết đất canh tác còn lại được dành cho trồng lúa. Loại ngũ cốc này luôn là lương thực chính của người Nhật và chính phủ cung cấp trợ cấp cho nông dân trồng lúa để duy trì sản xuất trong các khu đất nhỏ rộng 1 ha. Nhưng thói quen ăn uống đã thay đổi. Xịt từ trên caoTiêu thụ gạo tính theo mỗi đầu người hàng năm giảm (từ 118 kg năm 1962 xuống dưới 60 kg năm 2006) khiến Nhật Bản bắt đầu khuyến khích đa dạng hóa nông nghiệp. Nhưng không có người làm việc, nông dân phải dùng đến máy móc và công nghệ sinh học. Ngày càng có nhiều máy bay không người lái được sử dụng trong các nhiệm vụ như quét bụi - chúng có thể làm trong nửa giờ những gì con người sẽ mất một ngày để hoàn thành. Nguồn hình ảnh, Reuters Chụp lại hình ảnh, Máy bay không người lái có thể phủi bụi cánh đồng trong một phần nhỏ thời gian sức người phải làm Công nghệ cao cũng cho phép phát triển rộng việc trồng trọt cả khi không có đất. Thông qua việc sản xuất trong nhà kính và sử dụng thủy canh (phương pháp trồng cây không cần đất mà dùng dung dịch dinh dưỡng khoáng trong dung môi nước), Nhật Bản đã có thể mở rộng sản xuất rau quả. Tập đoàn Mirai, ở Chiba, là công ty tiên phong trong việc sản xuất thực phẩm từ sàn đến trần. Nó hiện thu hoạch khoảng 10.000 đầu rau diếp mỗi ngày. Nguồn hình ảnh, Getty Images Chụp lại hình ảnh, Số "nhà máy sản xuất thực vật" tại Nhật Bản tăng gấp ba lần trong một thập niên Năng suất cao hơn một trăm lần so với phương pháp thông thường. Thông qua một thiết bị cảm biến, công ty kiểm soát ánh sáng nhân tạo, chất dinh dưỡng lỏng, nồng độ carbon dioxide và nhiệt độ. Ánh sáng nhân tạo giúp cây phát triển nhanh, và quản lý có kiểm soát giúp loại bỏ tổn thất do bệnh tật. Mặc dù chi phí năng lượng cao, số lượng "nhà máy sản xuất" tại Nhật Bản đã tăng gấp ba trong một thập kỷ tới 200 cơ sở hiện tại. Nguồn hình ảnh, Mebiol Chụp lại hình ảnh, Công nghệ Nhật Bản được dùng tại cơ sở trồng cà chua này ở Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất Thị trường thủy canh hiện chỉ chiếm hơn 1,5 tỷ đôla trong kinh doanh trên toàn thế giới, nhưng công ty tư vấn Allied Market Research dự báo sẽ tăng gấp bốn lần vào năm 2023, đạt 6,4 tỷ đôla. Chuyển giao công nghệNhật Bản cũng đã cam kết giúp các nước châu Phi tăng gấp đôi sản lượng gạo hàng năm lên 50 triệu tấn vào năm 2030 và các dự án cụ thể đang được tiến hành. Ví dụ, ở Sénégal, người Nhật đã đầu tư vào đào tạo kỹ thuật viên nông nghiệp và chuyển giao công nghệ chủ yếu liên quan đến thủy lợi. Nguồn hình ảnh, Getty Images Chụp lại hình ảnh, Nhật Bản nhập cảng 60% lương thực Do đó, năng suất tăng từ bốn đến bảy tấn gạo mỗi ha và thu nhập của người sản xuất tăng khoảng 20%. Chiến lược của Nhật Bản là thúc đẩy đầu tư tư nhân và mở rộng thương mại máy móc nông nghiệp bền vững trên khắp lục địa châu Phi. Ngoài ra còn có các sáng kiến hợp tác với Việt Nam và Myanmar, cũng như các dự án ở Brazil. Nhưng mục tiêu chính của cuộc cách mạng Nhật Bản là cải thiện an ninh lương thực của chính mình: chính quyền Nhật Bản muốn sản xuất ít nhất 55% thực phẩm mà nước này cần đến vào năm 2050. Với sự giúp đỡ nhiều hơn từ công nghệ, tất nhiên. |
