Ung thư là một bệnh lý ác tính có xu hướng ngày càng gia tang hiện nay. Với những tiến bộ về y học giúp các nhà khoa học và bác sĩ có sự hiểu biết ở mức độ phận tử về bệnh ung thư, đồng thời ngày càng có nhiều phương pháp điều trị mới nhằm kiểm soát bệnh, kéo dài thời gian sống và chất lương sống cho bệnh nhân ung thư. Hóa trị vẫn là một phương pháp điều trị cơ bản trong ung thư, tuy nhiên cũng gây nhiều tác dụng không mong muốn. Nhằm cung cấp các thông tin hữu ích về việc xử trí các tác dụng không mong muốn khi điều trị hóa chất, khoa Hóa trị - Bệnh viện TWQĐ 108 đã phối hợp cùng Ban Công tác xã hội tổ chức chương trình Giáo dục sức khỏe cho người bệnh và người nhà người bệnh. Một số kiến thức hữu ích trong buổi giáo dục xin chia sẻ đến mọi người cùng cập nhật.  Một số tác dụng không mong muốn do hóa trị 1. Mệt mỏi Cảm thấy mệt mỏi là tác dụng phụ phổ biến nhất của hóa trị liệu. Mệt mỏi có thể bao gồm cảm thấy kiệt sức, buồn ngủ, bối rối hoặc mất kiên nhẫn hay cảm giác nặng nề ở chân tay, nhanh chóng bị hao mòn hoặc khó thực hiện các hoạt động hàng ngày. Tình trạng mệt mỏi có thể xuất hiện đột ngột và việc nghỉ ngơi có thể không thuyên giảm. Mặc dù mệt mỏi là một tác dụng phụ phổ biến của hóa trị, nó cũng có thể là một triệu chứng của bệnh trầm cảm – một tình trạng tâm lý thường gặp ở bệnh nhân ung thư. Làm thế nào kiểm soát mệt mỏi + Cho phép cơ thể bạn phục hồi bằng cách nghỉ ngơi thường xuyên. + Lên kế hoạch cho các hoạt động trong ngày. Dành thời gian để tập thể dục thường xuyên. Tập thể dục nhẹ đến trung bình có thể làm giảm mệt mỏi liên quan đến điều trị và cải thiện tâm trạng. + Yêu cầu và chấp nhận đề nghị hỗ trợ từ gia đình, bạn bè và hàng xóm. + Tìm cách kiểm soát sự lo lắng và / hoặc khó ngủ vì những điều này có thể ảnh hưởng đến sự mệt mỏi. Các bài tập thư giãn hoặc thiền có thể giúp cải thiện giấc ngủ của bạn hoặc cung cấp cho bạn nhiều năng lượng Kiểm tra với bác sĩ xem tình trạng mệt mỏi của bạn có liên quan đến lượng tế bào hồng cầu thấp (thiếu máu) hay không. Thiếu máu có thể được điều trị. 2. Thay đổi cảm giác thèm ăn, buồn nôn hoặc nôn mửa Thông thường, sự thèm ăn của bạn sẽ thay đổi khi bạn đang trải qua quá trình hóa trị. Thuốc cũng có thể tạm thời thay đổi mùi vị thức ăn. Đôi khi bạn có thể không cảm thấy đói hoặc bạn có thể thích các loại thức ăn khác nhau. Vị giác của bạn sẽ trở lại bình thường sau khi điều trị kết thúc. Hóa trị có thể khiến bạn cảm thấy buồn nôn (buồn nôn) hoặc khiến bạn nôn mửa. Thường sẽ bắt đầu vài giờ sau khi điều trị. Buồn nôn có thể kéo dài nhiều giờ và kèm theo nôn hoặc ọe. Đôi khi buồn nôn kéo dài nhiều ngày sau khi điều trị. Mất nước: Nếu nôn nhiều, bạn có thể bị mất nước. Các dấu hiệu mất nước bao gồm khô miệng và da, nước tiểu sẫm màu, chóng mặt và lú lẫn -> bổ sung nước, oresol, ưu tiên đồ ăn lỏng. Làm thế nào để kiểm soát - Ăn những gì bạn cảm thấy thích, khi bạn cảm thấy thích. - Thường xuyên ăn nhẹ thay vì các bữa ăn lớn. Cố gắng ăn thêm vào những ngày bạn thèm ăn. - Tránh mùi mạnh và mùi nấu nướng có thể khiến bạn chán ăn - Nếu bạn không muốn ăn thức ăn đặc, hãy thử làm phong phú đồ uống của mình bằng sữa, sữa chua, hoặc mật ong. - Tiếp tục uống chất lỏng để bạn không bị mất nước: uống nước, sữa, oresol, nước hoa quả, cháo lỏng, soup, - Ngậm đá viên, đá bào hoặc thạch cũng có thể có ích. Nếu nước có vị khó chịu, hãy nêm nếm nó bằng nước gừng hoặc xi-rô. Nếu dạ dày của bạn khó chịu, hãy thử uống đồ uống có ga như nước soda. - Liên hệ với bác sĩ để kê thuốc chống nôn. Một số trường hợp, bệnh nhân có thể cần được bổ sung nước, điện giải, dinh dưỡng đường tĩnh mạch. Không sử dụng các chất bổ sung dinh dưỡng mà không có lời khuyên của bác sĩ, vì một số loại có thể gây trở ngại cho việc điều trị 3. Rối loạn tiêu hóa Một số loại thuốc hóa trị, thuốc giảm đau và thuốc chống buồn nôn có thể gây táo bón hoặc tiêu chảy. Cần làm gì khi bạn bị táo bón - Ăn nhiều thực phẩm giàu chất xơ hơn, chẳng hạn như bánh mì làm từ ngũ cốc nguyên cám, trái cây và rau, các loại hạt và các loại đậu (ví dụ như đậu nướng hoặc đậu lăng). - Uống nhiều nước, cả ấm và lạnh, để giúp làm lỏng ruột. - Nước ép hoa quả: mận, táo hoặc lê có thể hoạt động tốt. - Tập thể dục nhẹ nhàng chẳng hạn như đi bộ. - Hỏi bác sĩ về việc sử dụng thuốc nhuận tràng, chất làm mềm phân và / hoặc chất bổ sung chất xơ. - Thông báo với bác sĩ để được kê đơn thuốc Làm gì khi bạn bị tiêu chảy - Chọn thức ăn lỏng, dễ tiêu như cháo, súp - Tránh thức ăn cay, các sản phẩm từ ngũ cốc nguyên hạt, thức ăn béo hoặc chiên, nước sốt đậm đà và trái cây hoặc rau sống có vỏ hoặc hạt. - Hạn chế rượu bia, nước hoa quả, nước ngọt, trà hoặc cà phê đậm đặc và các sản phẩm từ sữa, vì gây kích thích ruột. - Uống nước để giúp thay thế chất lỏng bị mất do tiêu chảy. - Nếu tiêu chảy nghiêm trọng, hãy báo bác sĩ để kê đươn thuốc hoặc chỉ định truyền dịch nếu cần 4. Rụng tóc Việc bạn có bị rụng tóc hay không sẽ phụ thuộc vào các loại thuốc bạn được chỉ định. Một số người rụng hết tóc nhanh chóng và những người khác rụng sau nhiều lần điều trị, trong khi những người khác có thể chỉ rụng một ít tóc hoặc không rụng cả. Rụng tóc trên đầu là phổ biến nhất, nhưng bạn có thể thấy lông mày và lông mi của mình bị rụng, và bạn có thể bị rụng lông ở nách, chân, ngực và vùng mu. Khi bị rụng tóc, nó thường bắt đầu từ 2-3 tuần sau lần điều trị đầu tiên. Trước và trong khi tóc rụng, da đầu của bạn có thể cảm thấy nóng, ngứa, mềm hoặc ngứa ran. Sau khi hóa trị liệu kết thúc, mất 4-12 tháng để mọc lại toàn bộ đầu Nên làm gì khi bị rụng tóc - Giữ da đầu sạch sẽ, sử dụng các loại dầu gội dịu nhẹ hoặc dầu gội dành cho trẻ em - Giữ ấm, tránh nắng cho da đầu - Đội tóc giả, đội mũ, đội khăn xếp, hoặc để đầu trần - bất cứ điều gì bạn cảm thấy phù hợp nhất. Nếu bạn muốn để đầu trần, hãy bảo vệ tóc khỏi bị cháy nắng và cảm lạnh - Cân nhắc chọn tóc giả trước khi hóa trị - Nếu da đầu nổi mụn, hoặc đau rát, liên hệ với bác sĩ điều trị hoặc khám chuyên khoa da liễu 5. Viêm răng miệng Một số loại thuốc hóa trị có thể gây loét miệng hoặc nhiễm trùng. Điều này có nhiều khả năng xảy ra hơn nếu bạn đã hoặc đang xạ trị ở đầu, cổ hoặc ngực, hoặc nếu bạn có vấn đề về răng miệng hoặc nướu. Mẹo chăm sóc răng miệng cho bệnh nhân đang trải qua hóa trị - Thảo luận bất kỳ vấn đề nha khoa nào với bác sĩ chuyên khoa ung thư của bạn trước khi gặp nha sĩ. - Nếu bạn cần khám nha khoa, hãy nói với nha sĩ rằng bạn đang hóa trị. - Sử dụng bàn chải đánh răng mềm để làm sạch răng hai lần một ngày. - Súc miệng 3-4 lần/ ngày với nước muối ấm. Tránh các loại nước súc miệng có chứa cồn - Uống chất lỏng, đặc biệt là nước, và ăn thức ăn ẩm như thịt hầm hoặc súp nếu bạn bị khô miệng. - Tránh hút thuốc và đồ uống có cồn, cũng như thức ăn quá nóng và thức ăn cay, có tính axit hoặc thô (ví dụ như các loại hạt hoặc ngũ cốc). 6. Thay đổi da và móng Một số loại thuốc hóa trị có thể khiến da bạn bị bong tróc, sạm đen hoặc khô và ngứa. Trong thời gian điều trị và vài tháng sau đó, da của bạn có thể nhạy cảm hơn với ánh nắng mặt trời. Móng tay thay đổi và trở nên sẫm màu hơn bình thường, móng tay có thể trở nên giòn và khô. Một số trường hợp có thể gây đau, rát hoặc gây giảm cám giác, thậm chí ảnh hưởng cầm nắm và sinh hoạt hàng ngày Cách khắc phục - Sử dụng xà phòng dưỡng ẩm hoặc kem sorbolene để thay thế xà phòng. - Sử dụng kem dưỡng ẩm hoặc kem có chứa thành phần urê để giúp làm khô da.Mặc quần áo rộng rãi, không gò bó. - Mặc quần áo nhẹ, thoáng, giặt quần áo của bạn bằng chất tẩy rửa nhẹ cho những người có làn da nhạy cảm - Bảo vệ da khỏi ánh nắng mặt trời khi mức độ UV từ 3 trở lên. Mang kem chống nắng có độ bảo vệ cao (SPF 50+), đội mũ rộng vành, quần áo bảo hộ và kính râm, và cố gắng ở trong bóng râm. - Nếu tình trạng da quá nặng, hãy thông báo bác sĩ để kê một số thuốc đặc trị. Một số hình ảnh về tổn thương da, móng do hóa trị 7. Độc tính trên tủy xương Hóa chất có thể tức chế tủy xương dẫn đến giảm các dòng tế bào máu: hồng cầu, bạch cầu, tiểu cầu. Nếu giảm hồng cầu dẫn đến thiếu máu. Giảm bạch cầu gây sốt, bệnh nhân sẽ dễ bị nhiễm khuẩn, nhiễm nấm, virus hoặc các tác nhân nhiễm trùng khác. Nếu giảm tiểu cầu, bệnh nhân sẽ dễ bị chảy máu, chảy máu lâu cầm. Kiểm soát độc tính trên tủy xương thế nào? - Bác sĩ sẽ chỉ định xét nghiệm công thức máu trước mỗi đợt điều trị hóa chất và có thể giữa các đợt nếu cần. - Thông báo ngay cho bác sĩ nếu có sốt, ho, tiểu buốt, tiêu chảy hoặc có chảy máu da, niêm mạc, hoặc đi ngoài, đi tiểu có máu. Thiếu máu - Các triệu chứng của thiếu máu bao gồm: mệt mỏi và thiếu năng lượng - điều này có xu hướng nghiêm trọng hơn tình trạng mệt mỏi nói chung liên quan đến hóa trị, khó thở, tim đập nhanh, da nhợt nhạt,… - Liên hệ với bác sĩ càng sớm càng tốt nếu bạn có bất kỳ triệu chứng nào trong số này. - Ngăn ngừa bệnh thiếu máu bằng cách bổ sung sắt trong chế độ ăn uống của bạn có thể giúp giảm nguy cơ thiếu máu, vì sắt giúp cơ thể tạo ra các tế bào hồng cầu. Thực phẩm giàu chất sắt bao gồm:thịt, chẳng hạn như thịt bò, thịt lợn và thịt cừu, đậu và các loại hạt, trái cây khô, ngũ cốc nguyên hạt, rau lá xanh đậm, … - Bác sĩ có thể kê đơn bổ sung viên sắt, acid folic - Một số trường hợp, bác sĩ sẽ chỉ định cần phải truyền máu Phòng chống nhiễm trùng - Thường xuyên rửa tay bằng xà phòng và nước - đặc biệt là sau khi đi vệ sinh, trước khi chuẩn bị thức ăn và ăn uống, và sau khi chạm vào vật nuôi hoặc động vật khác - Tránh tiếp xúc gần với những người bị nhiễm trùng - chẳng hạn như thủy đậu hoặc - Đôi khi, một đợt thuốc kháng sinh có thể được kê đơn để giảm nguy cơ bị nhiễm trùng. - Thuốc kích bạch cầu được bác sĩ chỉ định nếu có hạ bạch cầu độ 3,4 hoặc dự phòng trong một số phác đồ 8. Thay đổi tư duy và trí nhớ Khó tập trung và ghi nhớ mọi thứ sau khi đã hóa trị. Điều này được gọi là suy giảm nhận thức liên quan đến ung thư hoặc đôi khi, "não hóa trị" hoặc "sương mù ung thư". Những thay đổi về suy nghĩ và trí nhớ có thể do điều trị hoặc thuốc, mệt mỏi và các vấn đề về giấc ngủ, hoặc những lo lắng về cảm xúc, chẳng hạn như căng thẳng hoặc trầm cảm. Những vấn đề này thường cải thiện theo thời gian, mặc dù một số người gặp phải vấn đề trong nhiều năm. Bạn cần làm gì để kiểm soát điều này - Sử dụng lịch để theo dõi các nhiệm vụ, cuộc hẹn, v.v. - Viết ra bất cứ điều gì bạn cần nhớ, ví dụ: những việc cần làm, khi nào thì uống thuốc. - Trao đổi với gia đình hoặc nơi làm việc của bạn và yêu cầu họ hỗ trợ hoặc giúp đỡ. - Ngủ đủ giấc. Giấc ngủ sâu rất quan trọng đối với trí nhớ và sự tập trung. - Tập thể dục nhẹ nhàng hàng ngày giúp tinh thần tỉnh táo và ngủ ngon hơn. 9. Mất ngủ Một số trường hợp bệnh nhân khi điều trị hóa chất bị ngủ ít, mất ngủ. Nếu bị mất ngủ, bạn nên: - Đặt thời gian đi ngủ và thức dậy đều đặn - Thư giãn trước khi đi ngủ - thử tắm nước ấm hoặc nghe nhạc êm dịu - Sử dụng rèm hoặc rèm dày, mặt nạ che mắt và nút tai để ngăn bạn bị đánh thức bởi ánh sáng và tiếng ồn - Tránh caffeine, nicotine, rượu, các bữa ăn nặng và tập thể dục vài giờ trước khi đi ngủ - Tránh xem TV hoặc sử dụng điện thoại, máy tính bảng hoặc máy tính ngay trước khi đi ngủ - Nếu vấn đề quá nặng nề, trao đổi với bác sĩ hoặc khám tâm lý 10. Độc tính thần kinh ngoại vi Một số loại thuốc có thể gây ngứa ran ("kim châm"), tê hoặc đau ngón tay và / hoặc ngón chân, và yếu cơ ở chân. Nguyên nhân là do tổn thương các dây thần kinh truyền tín hiệu giữa hệ thống thần kinh trung ương và cánh tay và chân. Bệnh thần kinh ngoại biên có thể ngắn hạn hoặc kéo dài một thời gian dài hoặc thậm chí là vĩnh viễn. Nếu bạn cảm thấy tê và ngứa ran, thông báo với bác sĩ trước khi điều trị tiếp theo. Phương pháp điều trị của bạn có thể cần phải thay đổi hoặc theo dõi vấn đề một cách cẩn thận. Những điều cần làm để kiểm soát các độc tính thần kinh: - Cẩn thận khi di chuyển xung quanh - bạn có thể dễ bị vấp và ngã hơn nếu chân của bạn bị tê hoặc chân của bạn yếu. - Sử dụng găng tay và tất ấm để giữ ấm bàn tay và bàn chân, - Tránh dùng nước quá nóng hoặc quá lạnh. - Bổ sung vitamin nhóm B - Nếu các triệu chứng của bạn nghiêm trọng, trao đổi bác sĩ để điều chỉnh phác đồ thuốc và kê các loại thuốc hỗ trợ 11. Độc tính lên gan thận Thuốc hóa chất sẽ được chuyển hóa và đào thải chủ yếu qua gan, thận. Do đó sẽ gây độc cho gan, thận. Bác sĩ sẽ chỉ định đánh giá chức năng gan, thận, tim trước khi điều trị và lựa chọn phác đồ phù hợp với tình trạng bệnh nhân. Các chỉ số liên quan đến độc tính gan, thận được xét nghiệm định kì theo dõi suốt các đợt điều trị. Thông báo cho bác sĩ điều trị biết các loại thuốc đang sử dụng trước và trong quá trình điều trị. Bệnh nhân không nên sử dụng các loại thuốc nam, thuốc lá không rõ nguồn gốc. Thông báo với bác sĩ nếu có các triệu chứng: vàng da, mệt mỏi, khó thở, tiểu ít,… Cho đến nay, mặc dù có nhiều tiến bộ trong y học về các phương pháp điều trị ung thư, hóa chất vẫn là một phương pháp điều trị cơ bản, hiệu quả trong hầu hết các loại ung thư. Việc hiểu biết về các độc tính giúp bệnh nhân có sự chuẩn bị tốt cũng như kiểm soát tốt các tác dụng phụ, bảo đảm quá trình điều trị được thuận lợi, đúng lịch trình nhằm đạt hiệu quả điều trị cao nhất, đồng thời cải thiện chất lượng cuộc sống cho bệnh nhân ung thư. |
