tiếp tục phát triển. Các nh à xã hội học sau n ày kế thừa và xây dựng thành lý thuyết cơ cấu - chức năng một cách hoàn chỉnh. Lúc đầu, A. Comte nghiên cứu cá nhân với tư cách là những thành phần hay đơn vị hợp thành cơ bản của cấu trúc xã hội. Cá nhân là một tập hợp, một hệ thống, bao gồm: - Các năng lực và nhu cầu đã có sẵn bên trong mỗi cá nhân; - Các nhu cầu, năng lực được tiếp thu từ bên ngoài thông qua quá trình tham gia vào xã h ội (xã hội hoá). Sau đó, A. Comte lại cho rằng: “Đơn vị xã hội đích thựC" của cấu trúc xã hội không phải l à cá nhân mà là gia đình, vì gia đình là đơn vị cấu trúc xã hội cơ bản có mặt trong tất cả các đơn vị xã hội khác. Theo A. Comte, cấu trúc xã hội là những thành tố tạo nên một xã hội như cá nhân, gia đình. Sự phát triển của cấu trúc x ã hội gắn liền với sự phát triển của x ã hội và phụ thuộc vào tiến hoá xã hội. Sự phát triển của xã hội, một mặt, dẫn đến phân hoá và đa dạng hoá các chức năng; mặt khác, làm tăng mức độ liên kết giữa các tiểu cấu trúc xã hội. Thuyết chức năng Thuyết chức năng ra đời từ nửa đầu thế kỷ XX gắn liền với t ên tuổi hai nhà xã hội học nổi tiếng là E. Durkheim và V. Malinowski (1884-1942). Hai ông t ập trung nghi ên cứu xã hội châu Âu nhằm giải quyết vấn đề là xã hội châu Âu được vận hành như thế nào hoặc biến đổi và phát triển ra sao? Học thuyết cấu trúc xã hội của E. Durkheim được bắt đầu từ phạm trù “sự kiện xã hội”. Ông định nghĩa: “Sự kiện xã hội là mọi cách làm cố định hay không cố định, có khả năng tác động lên cá nhân một sự cưỡng bức bên ngoài; hay là m ọi cách làm có tính ch ất chung trong phạm vi rộng lớn của một x ã hội nhất định trong khi vẫn có sự tồn tại riêng, độc lập với các biểu hiện cá biệt của nó ” Đặc trưng nổi bật của sự kiện xã hội là sự cưỡng bức của nó đối với hành vi của cá nhân. Sự cưỡng bức của các sự kiện x ã hội không phải là do ý chí cá nhân mà là do hi ện thực xã hội quy định, là sản phẩm của nguyên nhân nhất định. Sự cưỡng bức của xã hội đối với cá nhân không đơn giản là sự cưỡng bức vật chất m à là trí tuệ và đạo đức. Ý thức tập thể, tình cảm gắn bó với cộng đồng xã hội và sự tôn trọng tập quán x ã hội của cá nhân chỉ có thể hình thành và củng cố khi họ đặt sự tồn tại của họ trong sự tồn tại phong phú, phức tạp v à lâu bền của xã hội. Theo Durkheim, xã h ội là tổng thể các sự kiện x ã hội bình thường và các sự kiện xã hội không b ình thường (bệnh lý). Sự kiện x ã hội bình thường gắn liền với sự cưỡng chế bình thường, tức là sự cưỡng chế phù hợp với ưu thế của một xã hội nào đó, là ưu thế về chính trị hay đạo đức của một xã hội nhất định. Sự kiện xã hội bình thường là các hiện tượng xã hội biểu hiện qua hình thức chung có thể nhận thấy ở tuyệt đại đa số cá thể trong xã hội cả về không gian v à thời gian tồn tại của nó. Sự kiện xã hội không bình thường (bệnh lý) l à các hiện tượng xã hội biểu thông qua các h ình thức ngoại lệ, thường gặp ở thiểu số người và xảy ra nhất thời, không tồn tại trong toàn bộ đời sống cá thể. Một hiện tượng xã hội có thể được gọi là bình thường cần phải xem xét trong quan h ệ đối với một loại xã hội nhất định. Nguyên tắc chung để xác định loại xã hội được E. Durkheim kế thừa H. Spencer như sau: “Sự tiến hoá xã hội bằng những tổ hợp đơn giản, bé nhỏ, rằng nó tiến triển do sự kết hợp của một số tổ hợp nhỏ th ành những tổ hợp lớn hơn và sau đó, khi đã được củng cố, các nhóm đó lại kết hợp với các nhóm khác gi ống như chúng để tạo ra các tổ hợp c àng lớn hơn. Sự phân loại xã hội phải bắt đầu bằng những x ã hội thuộc loại thứ nhất, tức là đơn giản nhất". Với E. Durkheim, xã hội đơn giản nhất là Bầy. Bầy là một tổ hợp xã hội sơ đẳng nhất, mà các cá nhân tựa như những phân tử phân bố b ên cạnh nhau. Bầy l à chất nguyên sinh của giới xã hội, là cơ sở tự nhiên của mọi sự phân loại x ã hội. Sự phát triển của các bầy trở th ành phân đoạn xã hội, khi đó xuất hiện xã hội thị tộc, bộ lạc đồng thời với việc xác định các phân tử h ình thành nên c ấu trúc của loại x ã hội nào đó, người ta phải quy về hình thái xã hội. Hình thái xã hội là sự kết hợp các yếu tố tạo th ành xã hội giống như sự phân bố v à kết hợp của các nguy ên tử. Các yếu tố x ã hội kết hợp với nhau tạo thành môi trường bên trong xã hội, quy định trình độ phát triển xã hội. Có hai loại yếu tố tạo th ành môi trường xã hội: - Các sự vật (bao gồm cả các dạng vật chất gia nhập x ã hội, cả hoạt động trước đó do con người tạo ra như luật pháp, phong tục, văn học, nghệ thuật...); - Con người. Sự kết hợp của các yếu tố b ên trong (đặc biệt là số lượng các đơn vị xã hội và mức độ tập trung của các cá thể) l à điều kiện quyết định cho mọi hiện tượng xã hội. Còn chất keo gắn kết các yếu tố x ã hội không phải là sức mạnh vật chất mà là tình cảm, đạo đức. Như vậy, theo E. Durkheim, xã hội là xã hội tinh thần, đạo đức, lương tri và trí tuệ. Lý thuyết hệ thống x ã hội của Talcott Parsons Talcott Parsons, nhà xã hội học người Mỹ đã phát triển lý thuyết chức năng theo hướng phân tích x ã hội với tư cách là hệ thống hữu cơ vào những năm 1940-1950. Theo T. Parsons, thế giới là một hệ thống lớn, mở rộng, trong đó có rất nhiều xã hội khác nhau, giới hạn bởi đường biên giới lãnh thổ quốc gia. Mỗi xã hội có đặc trưng và giới hạn riêng. Các xã hội tồn tại theo phương thức thích nghi với nhau. Xã hội là một hệ thống mở, thường xuyên thực hiện quá tr ình trao đổi; biến đổi để tạo ra sự cân bằng, tr ên cơ sở thích ứng, “ cùng tồn tại’’ với xã hội khác. Trong mỗi xã hội có các hệ thống nhỏ (tiểu hệ thống), tồn tại theo phương thức tích hợp với nhau. Nghĩa l à, mỗi hệ thống thực hiện một chức năng nhất định trên cơ sở phối hợp với các hệ thống khác. Sự hoạt động và phối hợp giữa các tiểu hệ thống bảo đảm cho xã hội có khả năng thích ứng với các xã hội khác, tức l à tạo nên sự cân bằng cho hệ thống lớn. Các tiểu hệ thống được chia thành hai loại: - Tiểu hệ thống mang tính vật chất tồn tại tự nhi ên (gia đình, dân tộc...); - Tiểu hệ thống mang tính chức năng, là những hệ thống do xã hội tạo ra để thực hiện những mục đích quan trọng (đảng phái, cơ quan quyền lực...). Như vậy, có thể coi hệ thống tự nhi ên là hệ thống sơ cấp (hệ thống được tạo ra ngay từ đầu), còn hệ thống chức năng là hệ thống thứ cấp (được tạo ra do sự tích hợp các mục đích của nó). Theo T. Parsons, b ất kỳ xã hội nào cũng đều có năm tiểu hệ thống chức năng cần thiết, đó là: - Tiểu hệ thống kinh tế; - Tiểu hệ thống chính trị; - Tiểu hệ thống pháp luật; - Tiểu hệ thống văn hoá; - Tiểu hệ thống làm nhiệm vụ tích hợp. Năm tiểu hệ thống tr ên là mô hình chung c ủa các hệ thống x ã hội. Chúng có th ể biểu hiện dưới những h ình thái khác nhau tu ỳ thuộc vào mỗi hệ thống xã hội. Các tiểu hệ thống hoạt động tương đối độc lập với nhau, có thể phối hợp v à giao thoa v ới nhau, nhưng không đồng nhất với nhau. Trong trường hợp các tiểu hệ thống trùng khít với nhau sẽ đưa đến hiện tượng siêu tích hợp, là nguyên nhân dẫn tới xung đột xã hội. Xã hội chỉ có thể phát triển tốt nếu các tiểu hệ thống ở trong trạng thái cân bằng. Chủ nghĩa duy vật lịch sử Chủ nghĩa duy vật lịch sử không xem cấu trúc x ã hội là đối tượng nghiên cứu trực tiếp của mình, Đối tượng của chủ nghĩa duy vật lịch sử là mối quan hệ cơ bản giữa tồn tại x ã hội và ý thức xã hội; các quy luật chung của xã hội, các quy luật của chủ nghĩa duy vật biện chứng biểu hiện trong đời sống xã hội. Karl Marx là người đầu tiên đưa vào xã hội học cơ sở lý luận khoa học băng việc xác định phạm trù hình thái kinh tế - xã hội (bộ phận hết sức quan trọng của chủ nghĩa duy vật lịch sử). Hình thái kinh tế - xã hội là một giai đoạn phát triển lịch sử nhất định của xã hội. Đặc trưng của mỗi hình thái kinh tế - xã hội là một phương thức sản xuất ri êng, tức là một trình độ phát triển nhất định của lực lượng sản xuất và một kiểu quan hệ sản xuất tương ứng. Toàn bộ các quan hệ kinh tế (bao gồm quan hệ về tư liệu sản xuất, về tổ chức lao động, và phương thức phân phối sản phẩm) tạo n ên nền tảng, cơ sở hạ tầng của xã hội và quyết định các mối quan hệ xã hội khác. Các quan h ệ kinh tế một mặt, h ình thành một cách khách quan, độc lập với ý thức của con người; mặt khác, h ình thành trong chính hoạt động sản xuất của con người. Mỗi xã hội đều có một kết cấu kinh tế đặc trưng làm cơ sở hiện thực của xã hội, mà trên đó, một kiểu kiến trúc thượng tầng tương ứng, phản ánh các quan hệ kinh tế được dựng lên. Tổng hợp các thiết chế, các tổ chức do con n gười tạo ra một cách có ý thức để đấu tranh cho lợi ích của m ình, phát sinh, phát tri ển trên cơ sở hạ tầng, được gọi là kiến trúc thượng tầng. Kiến trúc thượng tầng bao gồm to àn bộ các quan điểm chính trị, pháp luật, triết học, đạo đức, tôn giáo và các thiết chế tương ứng như nhà nước, đảng phái chính trị... quan hệ biện chứng với nhau. Kiến trúc thượng tầng là lĩnh vực của ý thức xã hội, phản ánh sự tồn tại xã hội. Nó được hình thành và phát triển trên nền tảng của cơ sở hạ tầng. Tuy nhi ên, kiến trúc thượng tầng không phải l à sản phẩm thụ động và phụ thuộc mà có tính độc lập và ổn định tương đối của ý thức xã hội, tác động trở lại cơ sở hạ tầng. Đặc biệt, kiến trúc thượng tầng chính trị, nhà nước có tác dụng quyết định hiện thực hoá các tất yếu kinh tế. Sự tác động trở lại cơ sở hạ tầng của kiến trúc thượng tầng có thể diễn ra theo ba cách như sau: - Tác động thuận chiều l àm cho sự phát triển kinh tế diễn ra nhanh hơn; - Tác động nghịch chiều với các tất yếu kinh tế l àm cho xã hội khủng hoảng nghi êm trọng, thậm chí có thể sụp đổ. - Tác động ngăn cản phát triển kinh tế theo hướng này, nhưng lại thúc đẩy kinh tế phát triển theo hướng khác. Sự phát triển của các h ình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử - tự nhiên, tuân thủ các quy luật quan hệ sản xuất phải phù hợp với trình độ và tính chất của lực lượng sản xuất, quy luật tương tác giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng. Từ phạm trù hình thái kinh t ế - xã hội của chủ nghĩa duy vật lịch sử, xã hội học mác xít xác định được cấu trúc xã hội, những nguyên nhân sâu xa của quá trình hình thành và phát tri ển cấu trúc đó, cũng như các quy luật phát triển x ã hội nói chung. Tr ên cơ sở phương pháp luận duy vật lịch sử, xã hội học mác xít đưa ra một số lý thuyết về cấu trúc xã hội, trong đó bao hàm một cách biện chứng mối liên hệ giữa hành động xã hội và cấu trúc xã hội. Có nhiều cách tiếp cận khái niệm cấu trúc x ã hội, xin đơn cử một vài định nghĩa điển hình như sau: - Trong công trình “Công tác xã hội học”, các nh à xã hội học Liên Xô trước đây viết: “Cơ cấu xã hội là mối liên hệ vững chắc của các thành tố trong hệ thống x ã hội. Những th ành tố cơ bản là các cộng đồng xã hội bao gồm các giai cấp, các dân tộc, các nhóm nghề nghiệp, nhóm nhân khẩu lãnh thổ, nhóm chính trị... Mỗi cộng đồng xã hội lại có cấu thành phức tạp với những tầng lớp b ên trong và những mối liên hệ giữa chúng’” - Ian Roberttson, nhà xã hội học người Mỹ, trong công trình nghiên cứu xã hội học thì định nghĩa: “ Cơ cấu xã hội là một mô hình của các mối quan hệ giữa các thành phần cơ bản trong một hệ thống xã hội. Những thành phần này tạo nên bộ khung cho xã hội loài người trong một giai đoạn lịch sử, mặc d ù tính chất của các th ành phần và các mối quan hệ giữa chúng có sự biến đổi từ xã hội này đến xã hội khác. Những thành phần quan trọng nhất của cơ cấu xã hội là vị trí, vai trò nhóm, các thiết chế” Như vậy, cách tiếp cận khái niệm cấu trúc x ã hội của các nh à xã hội học nêu trên chủ yếu nhấn mạnh đến cấu trúc tập đoàn xã hội (nhóm lớn), mối liên hệ giữa các th ành tố cơ bản của xã hội. Từ nội dung của các lý thuyết x ã hội học về cấu trúc x ã hội và những khái niệm về cấu trúc x ã hội như vừa dẫn, có thể đề xuất một định nghĩa khác về cấu trúc xã hội như sau: Cấu trúc xã hội là tổng thể các thành phần cấu th ành xã hội, là một hệ thống lớn, bao gồm những hệ thống nhỏ (tiểu hệ thống), bao gồm các bậc (hoặc các lớp) đầu tiên là con người - đơn vị cơ bản của xã hội; gia đình - tế bào của xã hội, rồi đến các cấu trúc nhóm, v à hơn nữa là toàn xã hội như một chỉnh thể cấu trúc. Những thành phần quan trọng nhất của cấu trúc x ã hội là vị thế, vai trò, nhóm xã hội và các thiết chế xã hội. Định nghĩa trên chỉ ra những đặc trưng cơ bản của cấu trúc xã hội, cụ thể: - Cấu trúc xã hội, không chỉ được xem xét như là một tổng thể tập hợp các bộ phận cấu th ành xã hội, mà còn được xem xét về mặt kết cấu và hình thức tổ chức bên trong của một hệ thống tổ chức x ã hội. - Cấu trúc xã hội là sự thống nhất của hai mặt các th ành phần xã hội và các mối liên hệ xã hội. - Cấu trúc xã hội có tính lịch sử cụ thể, mang đậm nét đặc trưng của từng giai đoạn phát triển xã hội. - Cấu trúc xã hội vừa có tính kế thừa, vừa có tính biến đổi và phát triển theo xu hướng phát triển của thời đại. n • o • o • • Nghiên cứu cấu trúc xã hội giúp nhận thức đúng các đặc trưng của xã hội trong từng giai đoạn phát triển lịch sử. Qua quan sát cấu trúc x ã hội, từ sự khác nhau của cấu trúc x ã hội có thể phân biệt được sự khác nhau của một xã hội trong từng giai đoạn phát triển cụ thể cũng như có thể phân biệt, so sánh sự khác nhau của x ã hội với xã hội. Nghiên cứu cấu trúc xã hội giúp hiểu được các thành phần cấu trúc xã hội , hiểu rõ vai trò, chức năng của mỗi thành phần đó trong cấu trúc để đảm bảo tính hệ thống củ a cấu trúc và nghiên cứu động lực phát triển xã hội. Nghiên cứu cấu trúc xã hội để thấy được mối quan hệ tương tác giữa các thành phần của cấu trúc x ã hội, hiểu rõ bản chất của các quan hệ đó dưới dạng các quy luật x ã hội, tiến tới giải thích được hành vi của các cá nhân, các nhóm xã h ội và toàn bộ xã hội trong thời gian v à không gian cụ thể. Nghiên cứu cấu trúc x ã hội chỉ ra bức tranh tổng quát về x ã hội, từ đó có thể hoạch định được chiến lược, xây dựng mô hình cơ cấu xã hội tối ưu bảo đảm sự vận hành một cách hiệu quả, thực hiện tốt các vai tr ò xã hội theo chiều hướng tiến bộ. Nghiên cứu cấu trúc xã hội, đặc biệt là nghiên cứu sự phân tầng xã hội, về vị thế v à vai trò xã h ội của các nhóm, về mối quan hệ giữa các yếu tố kinh tế v à quan hệ xã hội trong cấu trúc xã hội, giúp tạo cơ sở khoa học vạch ra chính sách xã hội đúng đắn, nhằm phát huy những nhân tố tích cực điều chỉnh và khắc phục những hiện tượng lệch chuẩn, những biểu hiện tiêu cực trong hoạt động xã hội. CÁC PHÂN HỆ CẤU trúc Xã hội cơ bản Ấ J r w I A* • • Á . Cấu trúc xã hội - giai cấp Cấu trúc xã hội - giai cấp là một phân hệ của cấu trúc xã hội. Trong xã hội có giai cấp, nét nổi bật của cấu trúc x ã hội là cấu trúc xã hội - giai cấp. Xã hội phân hoá thành các giai cấp khác nhau là một hiện thực được thừa nhận rộng rãi. Nhận thức về giai cấp l à hết sức khác nhau. Nói chung, người ta thường hiểu giai cấp l à một nhóm x ã hội có vị thế kinh tế, chính trị v à xã hội giống nhau, nhưng không được quy định chính thức, không được thể chế hoá, m à do sự nhận biết theo những chuẩn mực xã hội nhất định như: - Có của - không có của; - Giàu - nghèo; - Làm chủ - làm thuê; - Thống trị - bị trị... Trong lịch sử xã hội học, Karl Marx l à người đầu tiên xác định khái niệm giai cấp một cách chặt chẽ tr ên phương diện lý luận. Theo xã hội học mác xít, chuẩn mực để phân chia giai cấp l à quan hệ đối với tư liệu sản xuất (có sở hữu tư liệu sản xuất hay không), đối với quá trình sản xuất (điều khiển hay bị điều khiển), cũng như kết quả sản xuất (chiếm hữu sản phẩm mới tạo ra theo dạng nào, lợi nhuận, lợi tức hay tiền công...). Trên cơ sở những chuẩn mực kinh tế đó, các giai cấp còn có những dấu hiệu x ã hội và chính trị khác nhau như: - Lối sống; - Địa vị xã hội; - Văn hoá; - Ý thức... Cấu trúc xã hội - giai cấp là hệ thống các giai cấp, tầng lớp trong xã hội và những mối quan hệ giữa các giai cấp, tầng lớp x ã hội đó. Xã hội học mác xít cho rằng trong x ã hội có giai cấp th ì cấu trúc xã hội - giai cấp đóng vai trò quyết định trong cấu trúc xã hội. Cấu trúc xã hội - giai cấp là hạt nhân của cấu trúc xã hội và sự biến đổi của nó dẫn đến sự biến đổi xã hội. Sự phân chia cấu trúc xã hội - giai cấp tuỳ thuộc vào mỗi chế độ xã hội khác nhau, tuỳ thuộc v ào trình độ phát triển của lực lượng sản xuất và trình độ phân công lao động xã hội. Cấu trúc xã hội dưới chế độ TBCN được phân chia thành hai giai cấp chủ yếu l à giai cấp tư sản và giai cấp công nhân. Ngo ài ra còn có các tầng lớp trung gian. Cấu trúc xã hội dưới chế độ XHCN được phân chia thành hai giai cấp chính là giai cấp công nhân v à giai cấp nông dân. Ngoài ra còn có tầng lớp trí thức v à một số tầng lớp khác. Các giai cấp tồn tại trong hệ thống cấu trúc x ã hội - giai cấp, có mối quan hệ r àng buộc, chế ngự lẫn nhau, song lại luôn mâu thuẫn với nhau, tạo nên mâu thuẫn xã hội. Trong một xã hội, mà quá trình phân công lao động xã hội dựa trên chế độ chiếm hữu tư nhân về tư liệu sản xuất thì mâu thuẫn giữa các giai cấp đối kháng tất yếu sẽ dẫn đến đấu tranh giai cấp, dẫn đến sự thay đổi cấu trúc xã hội - giai cấp. Nghiên cứu cấu trúc xã hội - giai cấp nhằm mục đích nhận thức được những mâu thuẫn (qua mâu thuẫn của các giai cấp). Từ đó, có thể tìm ra các phương thức giải quyết mâu thuẫn ph ù hợp với quy luật vận động, biến đổi và phát triển của xã hội. Lịch sử nhân loại gắn liền với lịch sử h ình thành các dân t ộc khác nhau bởi những đặc trưng về ngôn ngữ, lãnh thổ, phương thức sinh hoạt kinh tế cũng như tâm lý xã hội. Cấu trúc xã hội - dân tộc là một phân hệ của cấu trúc x ã hội. Nó được hình thành b ởi sự phân định về những đặc trưng của các dân tộc trong một cộng đồng quốc gia - dân tộc. Một xã hội bao gồm nhiều dân tộc khác nhau, cùng tồn tại và hoạt động theo một hệ thống thiết chế x ã hội. Nhưng do sự phát triển không đều về các mặt kinh tế, chính trị, x ã hội, tư tưởng, văn hoá của các dân tộc nên dẫn đến quá trình đồng hoá bởi các dân tộc phát triển đối với các dân tộc chậm phát triển, tạo nên sự bất bình đẳng và mâu thuẫn giữa các dân tộc. Mâu thuẫn dân tộc thường bị các thế lực phản động trong nước hoặc nước ngoài lợi dụng, kích động và lôi kéo các dân tộc chống đối chính quyền và ly khai gây ra tình tr ạng rối loạn x ã hội. Mâu thuẫn dân tộc chỉ có thể giải quyết bằng con đường thực hiện một cách khoa học v à sáng suốt chính sách dân tộc trong hệ thống chính sách kinh tế - xã hội của nhà nước. Đó phải là một chính sách đồng bộ trên tất các lĩnh vực hoạt động xã hội nhằm tạo ra sự b ình đẳng giữa các dân tộc và xoá bỏ định kiến dân tộc trong tâm lý cộng đồng xã hội. Cấu trúc xã hội - dân số (còn gọi là cấu trúc xã hội - nhân khẩu) là một phân hệ cơ bản của cấu trúc x ã hội. Nội dung v à các tham số chính được sử dụng để phân tích cấu trúc xã hội - dân số qua các thời kỳ phát triển của xã hội là: - Các dạng thức tái sản xuất dân số; - Mức sinh, mức tử, mật độ dân số; - Di dân; - Tỷ lệ giới tính; - Cấu trúc xã hội - thế hệ. Sự vận động của cấu trúc xã hội - dân số phụ thuộc vào trình độ phát triển của xã hội, vào các quan hệ kinh tế, văn hoá như hoạt động sản xuất, tính chất của các quan hệ x ã hội, các chuẩn mực văn hoá, các định hướng giá trị tâm lý x ã hội của con người. Sự phát triển của x ã hội và quá trình tác động của xã hội và tự nhiên đều phụ thuộc vào tính chất vận hành của hệ thống dân số. Sự phát triển dân số không hợp lý sẽ dẫn đến tình trạng suy giảm năng suất lao động xã hội, cạn kiệt các nguồn t ài nguyên, đói nghèo cũng như các khuyết tật xã hội khác. Trong cấu trúc xã hội - dân số, cấu trúc thế hệ giữ vai tr ò quan trọng. Nó chi phối và quyết định tính thống nhất và tính hiệu quả của hoạt động xã hội. Theo dân s ố học, thế hệ l à tập hợp những người sinh trong khoảng thời gian nhất định (thường cùng năm sinh), còn tâm lý h ọc xã hội lại cho rằng thế hệ biểu hiện ở sự thay đổi khả năng nhận thức và hành vi của con người qua một khoảng thời gian nhất định (khoảng 15 năm). Xã hội học sử dụng thuật ngữ thế hệ để chỉ tập hợp người (có thể không cùng tu ổi nhau) nhưng là người cùng thời của một thời kỳ lịch sử nào đó cụ thể. Thế hệ, dưới giác độ nghiên cứu của xã hội học là tầng lớp người có hoàn cảnh xã hội giống nhau. X ã hội bao gồm nhiều thế hệ kế tiếp nhau, tác động lẫn nhau tạo thành một tổng thể hoạt động chung. Do mỗi thế hệ có những đặc thù riêng về tâm lý xã hội và nhận thức xã hội, vì vậy những bất đồng giữa các thế hệ luôn có khả năng xảy ra. Sự bất đồng thế hệ là do những nguyên nhân sau đây: - Tính bảo thủ của thế hệ gi à dẫn đến sự áp đặt của thế hệ này đối với thế hệ trẻ về nhận thức và hành động. - Do khuyết tật của nền giáo dục đối với thế hệ trẻ, khiến thế hệ này nhận thức sai lầm về thế hệ trước, thậm chí phủ nhận vai tr ò xã hội của các thế hệ đi trước. - Do vị trí và vai trò của mỗi thế hệ trong xã hội quá bất bình đẳng (do thiết chế xã hội quy định). Mặc dù các thế hệ cùng tồn tại trong x ã hội, song môi trường cụ thể bộc lộ sự thống nhất hay bất ho à giữa các thế hệ chủ yếu ở gia đ ình và các nhóm ho ạt động xã hội. Trách nhiệm của mỗi cá nhân trong gia đ ình và tập thể là củng cố tính thống nhất giữa các thế hệ, tạo sự h ài hoà, phong phú, tính k ế tiếp nhau của các thế hệ đảm bảo tính li ên tục của quá trình phát tri ển lịch sử xã hội. Dân số học, khi nghiên cứu cấu trúc dân số - giới tính, đưa ra khái niệm: Cấu trúc dân số - giới tính là sự phân chia tổng số dân cư thành số nam và số nữ. Có thể biểu thị cấu trúc dân số - giới tính theo các dạng tương đương như: - Tỷ lệ nam giới so với tổng số dân; - Tỷ lệ nữ giới so với tổng số dân; - Số nữ trên 100 nam; - Số nam trên 100 nữ. Căn cứ vào các tiêu chí trên, xã hội học, khi nghiên cứu cấu trúc xã hội - giới tính, chú trọng đến hai vấn đề cơ bản sau đây: - Thứ nhất, sự bất đồng tâm lý x ã hội giữa hai giới tính dẫn đến những mâu thuẫn nhất định trong hoạt động của gia đ ình, tập thể và xã hội. - Thứ hai, sự mất cân bằng giới tính trong phạm v i toàn xã hội hoặc tại những khu vực nào đó sẽ là nguyên nhân d ẫn đến những h ành vi xã hội không l ành mạnh ảnh hưởng xấu tới sự phát triển chung của x ã hội. Do sự phát triển của lịch sử cũng như do sự khác biệt về đặc điểm tâm lý giới tính mà nam giới thường có vị thế cao hơn phụ nữ trong cơ cấu tổ chức x ã hội và trong gia đình thường biểu hiện r õ nét nhất là tư tưởng trọng nam khinh nữ. T ình trạng đối xử bất bình đẳng, thiếu công bằng với phụ nữ trong gia đ ình, tập thể và xã hội là một trong những nguyên nhân tạo ra mâu thuẫn trong gia đ ình và xã hội. Nếu sự cân bằng giới tính trong phạm vi to àn xã hội hoặc ở khu vực nào đó bị vi phạm nghi êm trọng sẽ dẫn đến nhiều h ành vi xã hội không lành mạnh như vi phạm luật hôn nhân và gia đình, sinh con ngoài giá thú, tệ nạn buôn bán phụ nữ... Tồn tại nhiều nguy ên nhân của tình trạng mất cân bằng giới tính như: - Tâm lý xã h ội; - Chiến tranh; - Không quan tâm đúng mức đến cơ cấu dân số - giới tính khi ho ạch định các chính sách kinh tế - xã hội... Cấu trúc xã hội - lãnh thổ gắn liền với cơ cấu kinh tế theo vùng lãnh thổ, chủ yếu được nhận diện theo đường phân chia ranh giới về lãnh thổ. Các vùng lãnh thổ có sự khác biệt nhất định về điều kiện sống, trình độ sản xuất, lối sống, mức số ng, thị hiếu tiêu dùng, đặc trưng văn hoá, mật độ dân cư, thiết chế xã hội, phong tục tập quán x ã hội... Cấu trúc xã hội - lãnh thổ chủ yếu được chia thành hai loại hình là cấu trúc xã hội đô thị v à cấu trúc xã hội nông thôn. Cũng có thể phân chia cấu tr úc xã hội - lãnh thổ theo tiêu chí vùng, mà trong đó bao gồm cả nông thôn v à thành thị. Theo cách phân chia này, cấu trúc xã hội - lãnh thổ Việt Nam gồm có: - Đồng bằng sông Hồng; - Đông Bắc; - Tây Bắc; - Bắc Trung bộ; - Duyên hải Nam Trung bộ; - Tây Nguyên; - Đông Nam bộ; - Đồng bằng sông Cửu Long. Nghiên cứu cấu trúc xã hội - lãnh thổ nhằm làm rõ sự khác biệt giữa các vùng lãnh thổ về trình độ phát triển sản xuất, kinh tế, văn hoá, xã hội; khác biệt về lối sống, mức sống... Từ đó, có thể đề ra nhữ ng giải pháp phát tri ển kinh tế - xã hội phù hợp với đặc điểm của từng v ùng, nhằm phát huy lợi thế của mỗi v ùng; tạo nên động lực phát triển x ã hội tích cực. Trình độ học vấn của x ã hội phản ánh trình độ phát triển văn hoá , kinh tế và mức độ tiến bộ x ã hội của một đất nước. Không những thế, trình độ học vấn của dân cư còn là nhân tố quyết định tốc độ phát triển của mỗi quốc gia. Sự chênh lệch về trình độ học vấn giữa các tầng lớp dân c ư, giữa nam và nữ, giữa th ành thị với nông thôn đ ã tạo ra sự phát triển không đồng đều về kinh tế - xã hội, văn hoá - tư tưởng; tạo nên sự khác biệt giữa các loại hình lao động (lao động trí óc và lao động chân tay). Cơ cấu nghề nghiệp l à sự phân chia dân số trong độ tuổi lao động theo những nghề nghiệp khác nhau. Cơ cấu xã hội - nghề nghiệp trước hết phụ thuộc vào trình độ phát triển của nền sản xuất, trình độ học vấn của người lao động. Ngoài ra, nó còn phụ thuộc v ào các yếu tố khác như giới tính, truyền thống ng ành nghề của cộng đồng dân cư... Vấn đề đặt ra l à cần hoạch định hệ thống các chính sách x ã hội đúng đắn và phù hợp với từng ng ành, nghề khác nhau, từng v ùng lãnh thổ khác nhau để xoá bỏ sự bất hợp lý trong c ơ cấu nghề nghiệp - xã hội, khắc phục t ình trạng mất cân đối v à lãng phí trong phân b ố và sử dụng lao động có kỹ thuật, có chuy ên môn. Khái niệm Khái niệm “bình đẳng" thường được hiểu trên hai bình diện có mối quan hệ mật thiết với nhau l à bình diện tự nhiên và bình di ện xã hội. Trên bình diện tự nhiên, bình đẳng không ngụ ý rằng mọi người đều có năng lực thể chất v à tinh thần hoàn toàn giống nhau, nhưng đó là những cá thể người chứ không phải l à cái gì khác. Trên bình di ện xã hội, bình đẳng bao hàm sự ngang bằng nhau giữa người với người về một hay nhiều lĩnh vực của đời sống x ã hội (chính trị, kinh tế, văn hoá, dân tộc, chủng tộc...). Trong quá trình thực hiện quyền bình đẳng của con người, từ trước đến nay, thường xuyên xảy ra tình trạng không ngang bằng giữa nhóm người này với nhóm người khác, dẫn đến bất b ình đẳng xã hội. Từ cách nhìn về khái niệm b ình đẳng như trên, có thể rút ra khái niệm bất bình đẳng như sau: “Bất bình đẳng xã hội là sự không ngang bằng nhau về các cơ hội hoặc lợi ích đối với những cá nhân khác nhau trong một nhóm hoặc nhiều nhóm x ã hội”. Các nhà xã hội học, khi nghiên cứu về bất bình đẳng xã hội đều cơ bản thống nhất rằng: - Bất bình đẳng xã hội không phải là một hiện tượng tồn tại một cách ngẫu nhiên giữa các cá nhân trong x ã hội. Đó là một hiện tượng xã hội phổ biến và có những nguyên nhân xã hội nhất định. - Bất bình đẳng xã hội có nguồn gốc khi một số cá nhân (hoặc một số nhóm xã hội) có đặc quyền kiểm soát v à khai thác m ột số cá nhân (hoặc một số nhóm xã hội) khác trong một số lĩnh vực chủ yếu của x ã hội. - Ở những xã hội khác nhau đã và đang tồn tại những hệ thống bất bình đẳng khác nhau. - Bất bình đẳng xã hội là một vấn đề cơ bản của xã hội học, có ý nghĩa quyết định đối với sự phân tầng x ã hội và tổ chức xã hội. Tuy nhiên, v ẫn còn có sự khác biệt giữa các quan điểm x ã hội học khi xác định các yếu tố tạo nên bất bình đẳng xã hội. Cơ sở tạo nên bất bình đẳng xã hội Mức độ và tính chất của bất b ình đẳng xã hội phụ thuộc v ào quy mô và trình độ phát triển của một xã hội cụ thể. Xã hội nào có quy mô nhỏ và hoàn thiện hơn thì bất bình đẳng xã hội ít gay gắt hơn và ngược lại, xã hội nào có quy mô l ớn và ít hoàn thi ện hơn thì vấn đề bất b ình đẳng xã hội trở nên gay gắt và phức tạp hơn. Bất bình đẳng xã hội là hiện tượng xã hội mang tính cụ thể, gắn liền với những đặc điểm giai cấp xã hội, giới tính, chủng tộc, tôn giáo, l ãnh thổ... Nguyên nhân dẫn đến bất b ình đẳng xã hội là sự đa dạng và khác biệt giữa các xã hội và nền văn hoá; có thể đi t ìm nguyên nhân c ủa bất bình đẳng xã hội theo ba sự khác biệt sau đây: - Thứ nhất, do sự khác biệt về những cơ hội trong cuộc sống: + Có thể coi những cơ hội trong đời sống bao gồm những điều kiện thuận lợi về vật chất để có thể cải thiện chất l ượng cuộc sống như của cải, thu nhập v à tài sản; những điều kiện như lợi ích chăm sóc sức khoẻ, y tế hay bảo đảm an ninh x ã hội. + Trong một xã hội cụ thể, một nhóm người này có thể có những cơ hội trong khi các nhóm khác thì không. Đó là cơ sở khách quan của bất bình đẳng xã hội. - Thứ hai, do sự khác biệt về địa vị xã hội: + Những yếu tố tạo nên địa vị xã hội có thể khác nhau. Đó l à những cái mà một nhóm xã hội tạo ra và cho là ưu việt và được các nhóm xã hội khác thừa nhận như của cải, địa vị... + Cho dù là yếu tố nào đi chăng nữa thì địa vị xã hội chỉ có thể được giữ vững bởi những nhóm x ã hội nắm giữ địa vị đó v à các nhóm xã hội khác tự giác thừa nhận tính ưu việt của những nhóm xã hội thứ nhất. - Thứ ba, do sự khác nhau về ảnh hưởng chính trị: + Bất bình đẳng xã hội do ảnh hưởng chính trị được biểu hiện trong thực tế như là mối quan hệ giữa vị thế chính trị với ưu thế vật chất và địa vị xã hội. + Tóm lại, nguồn gốc của bất b ình đẳng xã hội nằm ngay trong mối quan hệ kinh tế và địa vị xã hội, hay trong các mối quan hệ thống trị về chính trị của các giai cấp trong x ã hội. Khái niệm phân tầng x ã hội Tầng xã hội là tập hợp các cá nhân, nhóm có c ùng hoàn c ảnh xã hội được sắp xếp theo trật tự thang bậc nhất định trong hệ thống x ã hội. Các thành viên c ủa tầng xã hội ngang nhau về tài sản (thu nhập), tr ình độ học vấn, địa vị, vai tr ò hoặc uy tín xã hội, khả năng thăng tiến cũng như có được những ân huệ hay thứ bậc như nhau trong x ã hội. Từ khái niệm tầng x ã hội trên đây, có thể suy ra khái niệm phân tầng xã hội như sau: Phân tầng xã hội là trạng thái phân chia v à hình thành cấu trúc xã hội thành các tầng xã hội khác nhau trong những điều kiện thời gian V à không gian nhất định. Các tầng x ã hội khác nhau về địa Vị kinh tế, địa Vị chính trị, uy tín x ã hội cũng như một số khác biệt về trình độ học Vấn, nghề nghiệp, nơi cư trú, phong cách sinh hoạt, cách ứng xử giao tiếp V à thị hiếu... Cũng có thể coi phân tầng x ã hội là sự sắp xếp các cá nhân trong một hệ thống x ã hội vào các tầng lớp x ã hội khác nhau trên cơ sở của sự phân chia những ngạch bậc và những tiêu chuẩn chung về giá trị được thừa nhận. Phân tầng xã hội là một hiện tượng khách quan, phổ biến v à không thể tránh khỏi. Đó l à kết quả của sự phân công lao động x ã hội và sự bất bình đẳng mang tính cơ cấu của tất cả mọi chế độ xã hội (ngoại trừ giai đoạn đầu của x ã hội nguyên thuỷ và một số bộ lạc mông muội khác đang tồn tại rải rác ở một số nơi trên thế giới). Phân tầng xã hội có ý nghĩa rộng lớn hơn phân chia giai cấp xã hội, vì giai cấp chỉ là một trong những ti êu chuẩn phân chi a xã hội thành các tầng lớp khác nhau. Phân tầng xã hội có cả mặt “tĩnh” và mặt “động”, có cả sự ổn định tương đối cũng như sự cơ động của các cá nhân và các nhóm xã hội từ tầng xã hội này sang tầng xã hội khác hoặc chỉ trong nội bộ tầng x ã hội đó. Như vậy, phân tầng x ã hội khác với phân hoá x ã hội. Khi đề cập đến phân hoá x ã hội, xã hội học muốn nhấn mạnh trạng thái động, tức l à quá trình mà m ột xã hội nào đó từ trạng thái tương đối thuần nhất ban đầu chuyển dần th ành những nhóm khác nhau (thậm chí đối l ập nhau) về lợi ích, mức sống và các định hướng giá trị. Khi nghiên c ứu hậu quả của phân tầng x ã hội, thông thường, xã hội học đề cập đến tác động hai mặt của phân tầng x ã hội tuỳ thuộc v ào phân tầng hợp thức hay phân tầng không hợp thức. trong đó: - Phân tầng xã hội hợp thức là sự phân tầng dựa tr ên sự khác biệt một cách tự nhi ên về năng lực (thể chất, trí tuệ), về điều kiện, c ơ may cũng như sự phân công lao động, căn cứ vào năng lực của các cá nhân và các nhóm xã h ội. Bản chất của phân tầng x ã hội hợp thức là sự vận hành xã hội theo nguyên tắc “làm theo năng lực, hưởng theo lao động”. Phân tầng xã hội hợp thức là động lực tích cực v à cần thiết của phát triển xã hội; có tác dụng thúc đẩy x ã hội đi lên, tạo ra chuẩn mực thống nhất và khách quan cho vi ệc đánh giá xã hội cũng như việc tự đánh giá của các cá nhân v à các nhóm xã h ội về vị thế v à vai trò xã h ội của m ình. - Phân tầng xã hội không hợp thức là phân tầng xã hội không dựa trên sự khác biệt tự nhi ên của các cá nhân, cũng không phải dựa tr ên sự khác nhau về năng lực v à sự cống hiến của mỗi cá nhân cho x ã hội. Phân tầng xã hội không hợp thức tạo n ên sự bất công xã hội. Nó là xiềng xích trói buộc năng lực sáng tạo của con ng ười, làm thui chột năng lực thể chất và trí tuệ của con người, là nguyên nhân tích tụ mầm mống của bất b ình và xung đột xã hội, đối kháng xã hội, thậm chí phá vỡ trật tự xã hội. Các hệ thống phân tầng x ã hội trong lịch sử Phân tầng xã hội xuất hiện rất sớm v à biểu hiện hết sức đa dạng ở các nước, các thời kỳ lịch sử v à các nền văn hoá khác nhau. Dựa vào tính cơ động của xã hội và kiểu xã hội, xã hội học có thể chia ra hai h ệ thống phân tầng x ã hội điển hình trong lịch sử như sau: - Hệ thống phân tầng “đóng” - phân tầng trong x ã hội đẳng cấp : Đặc trưng nổi bật của hệ thống phân tầng đóng là ranh giới giữa các tầng xã hội hết sức r õ ràng, được duy trì một cách nghi êm ngặt; địa vị của mỗi cá nhân được quy định ngay từ khi mới sinh ra bởi nguồn gốc dòng dõi của cha mẹ. Một cá nhân nào đó khi mới thuộc về đẳng cấp nào thì mãi mãi thu ộc về đẳng cấp đó. - Hệ thống phân tầng “mở” - phân tầng trong xã hội có giai cấp : Đặc trưng của hệ thống phân tầng mở l à địa vị của con người chủ yếu phụ thuộc vào địa vị kinh tế của họ. Trong hệ thống phân tầng n ày, ranh giới giữa các tầng không quá cứng nhắc và tách biệt như trong xã hội đẳng cấp mà linh hoạt và mềm dẻo hơn. Địa vị của cá nhân thường phụ thuộc vào nghề nghiệp và thu nhập. Hầu hết các x ã hội hiện nay trên thế giới đều thuộc về hệ thống phân tầng n ày. Quan hệ giữa phân tầng x ã hội với bất bình đẳng xã hội Giữa phân tầng xã hội với bất bình đẳng xã hội có mối liên hệ nhân - quả. Bất bình đẳng xã hội là nguyên nhân tạo nên sự phân chia xã hội thành các tầng lớp khác nhau. Hay nói cách khác, phân tầng x ã hội là hệ quả của bất b ình đẳng xã hội, luôn gắn liền với bất b ình đẳng xã hội. Bất bình đẳng xã hội càng đa dạng, phức tạp bao nhiêu thì phân tầng xã hội diễn ra càng đa dạng và phức tạp bấy nhi êu. Trên phương diện lý thuyết, các nhà xã hội học đã đưa ra những mô hình phân t ầng xã hội khác nhau tuỳ thuộc vào các tiêu chu ẩn xác định sự bất b ình đẳng mà họ đã đưa ra (theo chức năng giá trị, theo quyền lực chính trị v à uy tín...). Bất bình đẳng xã hội hình thành trong đời sống xã hội, mà trước hết là trong lĩnh vực sản xuất vật chất của x ã hội, gắn liền với sự phân công lao động xã hội. Nền sản xuất x ã hội càng phát triển, sự phân công lao động xã hội càng đạt đến trình độ cao thì theo đó, phân hoá xã hội cũng càng trở nên đa dạng và phức tạp hơn. Quá trình phân hoá xã h ội tác động v ào mọi mặt của đời sống xã hội, làm cho xã h ội trở nên cơ động và cởi mở. Nếu cho rằng bất b ình đẳng xã hội là nguồn gốc của phân tầng xã hội thì phân hoá xã hội và cơ động xã hội có mối li ên hệ trực tiếp tới phân tầng x ã hội; quá trình này không những tạo nên trạng thái (quy mô, cấu trúc, tốc độ...), m à còn tạo nên xu hướng của quá tr ình phân tầng xã hội. Lý thuyết chức năng x ã hội Các nhà lý thuyết chức năng xuất phát từ luận điểm sau đây để giải thích các hiện tượng xã hội: - Các hiện tượng xã hội tồn tại v ì có những nguyên nhân tạo ra chúng; nhưng cũng vì chúng có một chức năng tích cực nào đó để thực hiện trong xã hội. - Một xã hội muốn tồn tại phải có một số điều kiện ti ên quyết có tính chức năng phải được thoả mãn một cách hữu hiệu. Khi giải thích hiện tượng bất bình đẳng và phân tầng xã hội, các nhà lý thuyết chức năng cho rằng bất b ình đẳng và phân tầng xã hội là một đặc trưng của xã hội loài người luôn luôn tồn tại c ùng với lịch sử. Có thể tóm tắt lý luận phân tầng của các nh à xã hội học chức năng như sau: - Trong một xã hội, có những địa vị khác nhau thực hiện những chức năng nhất định. - Mức độ quan trọng của các địa vị l à không giống nhau và tuỳ thuộc vào chức năng của chúng. - Có những địa vị đặc biệt quan trọng (liên quan đến sự tồn vong của của xã hội) đòi hỏi phải có những kỹ năng đặc biệt m à chỉ có một số ít người thực hiện được mà thôi. - Do vậy, những cá nhân đạt được địa vị cao không nhiều. Để đạt được địa vị đó, họ phải trải qua một thời kỳ huấn luyện nhất định nhằm trang bị những kỹ năng chuy ên môn cần thiết. - Phải có hệ thống phần thưởng bất bình đẳng gắn với một tổ chức ngạch bậc những địa vị x ã hội, tuỳ theo mức độ quan trọng của địa vị v à tương xứng với tài năng, công sức và chi phí học tập để có những kỹ năng đó. Như vậy, theo thuyết chức năng xã hội, sự bất bình đẳng xã hội là bất bình đẳng về giá trị địa vị xã hội, là tất yếu khách quan. Do đó, ti êu chuẩn của sự phân tầng x ã hội là địa vị xã hội. Hạn chế lớn nhất của thuyết chức năng về phân tầng x ã hội là chỉ dựa vào tiêu chí giá tr ị địa vị xã hội mà bỏ qua những yếu tố quan trọng như kinh tế, chính trị trong quá tr ình phân tầng xã hội. Vì vậy, sự giải thích về bất bình đẳng và phân tầng xã hội của lý thuyết này có ý nghĩa hợp thức hoá hơn là đi t ìm căn nguyên của hiện tượng xã hội này. Quan điểm mác xít về bất b ình đẳng và phân tầng xã hội Lý luận về giai cấp và đấu tranh giai cấp trong chủ nghĩa duy vật lịch sử của Karl Marx là cơ sở phương pháp luận để giải thích bất b ình đẳng và phân tầng xã hội của xã hội học mác xít. Sự phân chia giai cấp xã hội là nguyên nhân tạo ra bất bình đẳng xã hội và hệ quả của nó l à phân tầng xã hội. Sự phân chia giai cấp v à quan hệ giai cấp không phải được tạo ra một cách tự phát v à trực tiếp bởi sự phát triển của lực lượng sản xuất, m à diễn ra trên bình diện quan hệ xã hội giữa con người với con người trong quá tr ình sản xuất. Trong một xã hội, khi mà trình độ phân công lao động xã hội còn phụ thuộc vào chế độ chiếm hữu tư nhân về tư liệu sản xuất thì đó là quan hệ giữa giai cấp bóc lột (những ng ười chiếm hữu tư liệu sản xuất, tổ chức sản xuất v à phân phối lao động) với giai cấp bị bóc lột (những người bán sức lao động để kiếm sống). Chính quan hệ giai cấp nêu trên là căn nguyên của bất bình đẳng xã hội. Mọi lợi ích kinh tế, quyền lực chính trị v à địa vị xã hội đều bắt nguồn từ quan hệ này. Đồng thời, nó nh ào nặn mọi khía cạnh khác của đời sống xã hội. Giai cấp n ào là lực lượng vật chất thống trị x ã hội thì cũng là lực lượng tinh thần thống trị x ã hội đó. Lý thuyết phân tầng của Max Weber Nhà xã hội học người Đức Max Weber xây dựng lý thuyết phân tầng xã hội xuất phát từ phạm trù hành động xã hội, nhằm giải nghĩa cho hành động xã hội của cá nhân trong x ã hội TBCN. Phân tầng x ã hội mà ông đề cập là phân tầng xã hội tư bản, nhưng do nó có ý nghĩa phổ quát cao, nên có th ể vận dụng để giải thích phân tầng x ã hội của nhiều thời đại và xã hội khác nhau. Theo M. Weber, cách gi ải thích của lý thuyết chức năng v à của K. Marx về phân tầng xã hội là cách giải thích một chiều, trong khi sự vận động, biến đổi x ã hội lại hết sức phức tạp v à vô cùng rộng lớn. Như vậy, theoM. Weber, cần phải phân tầng x ã hội theo nhiều chiều, mà trong đó, ba yếu tố chủ yếu để phân tầng xã hội là địa vị xã hội, quyền lực chính trị và quyền lực kinh tế. Về nguyên lý, ông không tuyệt đối hoá bất kỳ yếu tố nào; nhưng khi giải thích, những lập luận của ông lại đề cao địa vị x ã hội và quyền lực chính trị. Weber lập luận rằng quyền lực kinh tế có thể thu l ượm được từ sự chiếm hữu quyền lực dựa trên nền tảng khác. Địa vị x ã hội và quyền lực chính trị có thể xuất phát từ quyền lực kinh tế, nhưng đây không phải là tất yếu. Ngược lại, quyền lực kinh tế có thể có từ quyền lực chính trị v à địa vị xã hội. Weber cũng đề cập đến vấn đề giai cấp. Ông coi đó là hiện thân của bất bình đẳng về kinh tế. Nhưng K. Marx xuất phát từ quan hệ sở hữu tư liệu sản xuất v à phân phối sản phẩm, c òn Weber lại nhấn mạnh tầm quan trọng của thị trường như là cơ sở kinh tế cho một tầng lớp x ã hội nào đó hơn là tài sản. Theo M. Weber, nguyên nhân đầu tiên của bất bình đẳng xã hội trong xã hội tư bản là khả năng chiếm lĩnh thị trường của người lao động (phụ thuộc v ào sự hiểu biết, bản lĩnh v à khả năng nghề nghiệp của họ). Thị trường kỹ năng gắn liền với cơ may đời sống của người lao động tạo ra ho àn cảnh giai cấp của các nhóm x ã hội. Những người có khả năng thị trường tương tự và do đó có cơ may đời sống tương tự hợp thành giai cấp nhất định. Trong ba lý thuy ết về bất b ình đẳng và phân tầng xã hội đã nêu trên, lý thuyết chức năng ít có sức thuyết phục hơn cả, bởi vì lý thuyết này phiến diện và mang tính tư biện, thậm chí biện minh cho sự bất bình đẳng xã hội. Karl Marx và Max Weber được coi là “hai người khổng lồ của lý thuyết phân tầng x ã hội ”, bởi lẽ: - Học thuyết của K. Marx đã dựng nên bức tranh r õ ràng về bất bình đẳng xã hội và căn nguyên cuối cùng của nó, cũng như sự vận động tất yếu của x ã hội để tiến tới xoá bỏ những nguy ên nhân tạo ra bất bình đẳng xã hội. - Lý thuyết phân tầng xã hội của M. Weber đã đưa ra những tiêu chuẩn khả dĩ có thể dựa vào đó để xác định các tầng lớp người khác nhau với những hành vi kinh tế khác nhau trong nền kinh tế thị trường. Giữa K. Marx v à M. Weber tồn tại sự đối lập về quan hệ sinh thành giữa cơ sở kinh tế với tinh thần, chính trị. Nếu K. Marx chủ trương phương thức sản xuất l à nền móng, cơ sở để điều tiết các thiết chế nhà nước, pháp luật, tôn giáo th ì Weber, trái l ại, cho rằng đời sống kinh tế xã hội của nhà tư bản bắt nguồn từ động cơ tinh thần của chính nhà tư bản. Xét trong lĩnh vực kinh tế có liên quan đến bất bình đẳng xã hội, thì giữa hai ông không có sự đối lập ho àn toàn. V ề một phương diện nào đó, cả hai người đều gắn phân tầng xã hội và bất bình đẳng xã hội với nguyên nhân chủ yếu là chế độ tư hữu. Trong khi K. Marx nhấn mạnh đến tư hữu về tư liệu sản xuất, lao động v à sản phẩm th ì M. Weber lại quan tâm đến thị trường lao động. Do đó, nếu K. Marx chỉ ra tiêu chí để xác định rõ ràng ranh gi ới bất bình đẳng giai cấp (vô sản v à hữu sản) thì M. Weber lại giúp nhận thấy được sự khác n hau giữa các th ành viên trong m ỗi giai cấp, do có cơ may thị trường và kỹ năng lao động khác nhau. Nếu Marx vạch ra cơ sở của sự chuyển hoá v à thủ tiêu giai cấp là các cuộc cách mạng x ã hội thì M. Weber cho th ấy tác động của cạnh tranh thị trường và phân công lao động đối với sự thay đổi địa vị kinh tế, quyền lực chính trị v à uy tín xã hội của các th ành viên trong m ỗi giai cấp. Vì vậy, trong một chừng mực nào đó, có thể phối hợp một phần lý luận của Weber về bất b ình đẳng và phân tầng xã hội với lý luận phân tầng mác xít để phân tích sự vận động v à biến đổi của các x ã hội có nền kinh tế thị trường. Di động xã hội (cơ động xã hội, dịch chuyển x ã hội) là khái niệm xã hội học dùng để chỉ sự chuyển động của các cá nhân, gia đình, nhóm xã hội, phản ánh tính linh hoạt của các cá nhân v à nhóm xã hội trong kết cấu các tầng x ã hội. Hệ quả của di động xã hội là sự chuyển đổi vị trí của các cá nhân, gia đình và nhóm di ễn ra trong c ùng một tầng lớp x ã hội hay chuyển sang tầng lớp xã hội khác. Di động theo chiều dọc Di động theo chiều dọc l à sự thay đổi vị thế của một cá nhân, gia đình và nhóm khi h ọ di chuyển theo chiều đi l ên hoặc đi xuống trong bậc thang x ã hội. Di động theo ch iều ngang Di động theo chiều ngang l à sự di động tr ên cùng một mặt bằng x ã hội. Di động liên thế hệ Di động liên thế hệ là sự di chuyển x ã hội xảy ra giữa các thế hệ. Di động liên thế hệ có thể diễn ra theo ba hướng là đi lên, đi xuống hoặc di động theo chiều ngang. Di động nội thế hệ Di động nội thế hệ l à những thay đổi về mặt vị thế của một cá nhân hoặc một nhóm trong c ùng một thế hệ. Cần nhấn mạnh rằng di động x ã hội chủ yếu đề cập tới địa vị đạt được (giành được) do hoạt động x ã hội mà có, chứ không đề cập đến địa vị được gắn cho (có sẵn). Ngoài những hình thức di động x ã hội đã nêu trên, còn có các lo ại di động xã hội cơ cấu, di động x ã hội trao đổi... Các h ình thức di động xã hội kết hợp với nhau, tác động lẫn nhau tạo n ên sự biến động của cấu trúc xã hội để cuối cùng thiết lập sự cân bằng của to àn bộ hệ thống x ã hội. Điều kiện kinh tế - xã hội Di động xã hội phụ thuộc vào trình độ phát triển của xã hội. Trong một xã hội khép kín, thường xuất hiện những vấn đề như: Vị trí xã hội của một cá nhân được xác định ngay từ khi sinh ra, ít có khả năng dịch chuyển l ên hoặc xuống thì di động xã hội diễn ra một cách chậm chạp v à khó có s ự thay đổi địa vị x ã hội của cá nhân, gia đình và nhóm xã hội. Trong một xã hội mở (xã hội công nghiệp), sự bất b ình đẳng xã hội có thể tồn tại với những biểu hiện đa dạng v à phức tạp; nhưng các cá nhân, gia đ ình và nhóm xã h ội có cơ may nhiều hơn để di chuyển l ên giai cấp xã hội cao hơn, hoặc ngược lại, xuống giai cấp x ã hội thấp hơn. Tuy nhiên, s ự di động x ã hội theo chiều hướng đi lên chỉ có thể trở thành hiện thực khi các cá nhân, gia đ ình và nhóm xã h ội tích cực làm việc, có tài năng vượt trội và có cơ hội may mắn, điều kiện thuận lợi để thay đổi vị thế x ã hội của mình. Trong xã hội công nghiệp, quá tr ình công nghi ệp hoá và đô thị hoá tạo nên xu hướng lao động chân tay giản đơn bị suy giảm v à thay vào đó là lao động kỹ thuật, lao động chuy ên nghiệp hoá với máy móc, công nghệ chuyên dùng hiện đại. Như vậy, xét về lý thuyết, sẽ có nhiều cá nhân có cơ hội chuyển sang những ng ành nghề có kỹ thuật, kỹ năng hay gia nh ập vào những thành phần xã hội có vị trí cao hơn như quản trị, doanh thương, kỹ thuật viên... Trình độ học vấn Trình độ học vấn của một cá nhân ảnh hưởng rất lớn đến sự di động xã hội của cá nhân đó. Trình độ học vấn thúc đẩy di động x ã hội bằng cách thông qua giáo dục cho cá nhân những kỹ năng cần thiết để tham gia cạnh tranh trên thị trường lao động. Nhờ có trình độ học vấn cao mà người lao động có khả năng nhận được những công việc đòi hỏi có trình độ chuyên môn cao; họ có điều kiện để được trả lương cao đạt đến địa vị xã hội cao hơn. Nguồn gốc gia đình Di động xã hội có tính kế thừa truyền thống gia đ ình ở mức độ rộng rãi. Hoàn cảnh gia đ ình (nghề nghiệp của cha mẹ, t ài sản, giáo dục gia đình...) ảnh hưởng lớn đến sự di động xã hội của cá nhân. Nghề nghiệp của cha mẹ của một cá nhân có ảnh h ưởng đến số lượng và chất lượng giáo dục mà cá nhân đó nhận được và tiếp đó, sự giáo dục này lại ảnh hưởng đến các cơ hội nghề nghiệp của cá nhân đó. Quy mô gia đ ình là một nhân tố x ã hội quan trọng liên quan đến sự di động xã hội. Gia đình quá đông con khó có đủ điều kiện để thoả mãn những nhu cầu rất lớn về học tập kỹ năng, nghề nghiệp. Từ đó m à cá nhân ít có kh ả năng và cơ hội thực hiện di động x ã hội theo chiều dọc. Giới tính Giới tính là một nhân tố quan trọng trong di động x ã hội. Do sự phân biệt giới tính trong x ã hội, nam giới thường được ưu đãi hơn về nghề nghiệp, tiền lương và địa vị xã hội so với nữ giới. Vì vậy khả năng di động xã hội của nam giới cao hơn so với nữ giới. Trong xã h ội hiện đại, gia đ ình hạt nhân và có nghề nghiệp, việc làm đầy đủ và phụ nữ ở vị thế x ã hội cao. Mặc d ù vậy, phụ nữ vẫn ít có cơ hội di động x ã hội hơn nam giới. Đối với nữ giớ i, tuổi kết hôn cũng là một nhân tố quan trọng đối với di động x ã hội. Chẳng hạn, phụ nữ càng kết hôn sớm th ì khả năng di động x ã hội theo chiều dọc (theo hướng đi lên) càng hạn chế. Xã hội học còn lưu ý các yếu tố như môi trường, điều kiện sinh sống cụ thể của từng cá nhân, gia đ ình và nhóm xã h ội, ảnh hưởng của các yếu tố văn hoá, tôn giáo, sắc tộc... ảnh hưởng đến di động x ã hội. |
