Với nhiều người, số
chín là con số đem lại may mắn. Một số nhạc sĩ lại tin rằng các nhà soạn nhạc
sẽ tạ thế sau khi viết xong bản giao hưởng thứ chín. Con số chín này coi bộ
không hên như dân cờ bạc có thể nghĩ!
Gustav Mahler thuộc
vào thành phần mê tín ấy. Nếu xét lại thì có lẽ cũng không sai với một số
trường hợp như Franz Schubert, Antonin Dvorák hay chính Gustav Mahler, và nhất
là Ludvig van Beethoven. Thật ra, không thiếu gì nhà soạn nhạc lừng danh đã
viết cả chục hoặc cả trăm tác phẩm giao hưởng chứ không vì soạn xong bản thứ
chín là bỗng dưng mãn phần!
Nhưng trong ngần ấy
nhạc sĩ, Beethoven vẫn là đỉnh cao nhất với bản Giao hưởng số Chín.
Ðây là tác phẩm mà
Arturo Toscanini cho là mình phải quỳ một gối khi trình tấu. Toscanini không
thuộc loại nhạc trưởng tầm thường, trăm năm mới có được một vài người, mà thán
phục như vậy thì chúng ta có thể đoán là viết xong một tác phẩm như vậy,
Beethoven có quyền yên nghỉ ngàn thu. Trước đấy, nhạc phụ của Toscanini là
Richard Wagner cũng không nghĩ khác. Lúc sinh thời, ngày khai trương một thính
đường vinh danh mình vào năm 1872, Wagner không lấy các vở operas khét tiếng
của ông mà lại trình bày bản Giao hưởng số Chín của Beethoven.
Tác phẩm vĩ đại,
dài hơn một giờ trình tấu, là một hiện tượng âm nhạc của nhân loại.
Có để ý đôi chút
đến nhạc cổ điển Tây phương, chúng ta biết là Beethoven soạn bản giao hưởng
cuối cùng này khi đã hoàn toàn điếc, ba năm trước khi ông tạ thế. Tò mò tìm
hiểu thêm thì ta biết thêm là nhiều trường nhạc có nguyên lớp giảng dành cho
bản Giao hưởng. Có giáo sư âm nhạc đã thành học giả về tác phẩm được gọi tên
chính thức là bản Giao hưởng số Chín, Cung Ré thứ, trong danh mục Opus 125.
Nhiều nhà phê bình âm nhạc còn viết riêng một cuốn sách về tác phẩm kỳ diệu
này.
Năm 1969, khi lần
đầu con người đặt chân lên Nguyệt Cầu thì phi vụ Apollo 11 để lại một đĩa nhỏ ở
một khu vực gọi là biển bình yên của cung trăng. Bên trong là lời chào mừng
của lãnh đạo Hoa Kỳ và hơn bảy chục quốc gia khác. Vượt lên tất cả, thông điệp
hòa bình và thân ái mà loài người gửi tới vũ trụ vào dịp đó chính là bản Giao
hưởng số Chín. Âm nhạc là ngôn ngữ trừu tượng nhất nên may ra con người của các
hành tinh khác cũng có thể hiểu được tâm tư của chúng ta. Nhưng tâm tư ấy là
gì? Hãy cùng suy nghiệm lại xem...
Beethoven hoàn tất
nhạc khúc này vào năm 1824, sau nhiều năm thai nghén, suy tư và chuẩn bị. Khi
ấy, ông đã đi tới cùng cực của tuyệt vọng.
Ông viết bản Giao
hưởng số Ba, Eroica, để tặng Ðại Tướng Bonaparte, rồi thất vọng khi vị anh
hùng trở thành Ðại Ðế Napoléon, và là hung thần của chiến tranh. Sau một giai
đoạn chinh chiến tràn lan, Âu Châu của Beethoven đã được bình định từ năm 1820,
nhưng là sự bình định của các nền quân chủ chuyên chế độc tài. Kỳ vọng giải
phóng mà con người ta đặt vào cuộc Cách mạng Pháp năm 1789 đã tan tành. Y như
lý tưởng độc lập năm 1945 của người Việt lại hiện nguyên hình là cơn ác mộng
1975 vậy!
Ðôi tai hoàn toàn
điếc, nhưng cái tâm vẫn sôi sục những phẫn nộ về nhân thế, Beethoven muốn để
lại cho hậu thế lời nhắn gửi bằng nhạc. Có lẽ nỗi chán chường và tuyệt vọng về
thế giới vây quanh mới giải thích phần mở đầu của bản Giao hưởng, một hành âm
chát chúa sự hoảng loạn, sự hỗn độn.
Thế rồi trong cõi
âm u đen tối ấy bỗng lóe sáng tia hy vọng... Hy vọng vào ước nguyện tự do, vào
lòng bác ái. Bản Giao hưởng dẫn người nghe vào con đường giải phóng và kết thúc
bằng lời hoan ca thái hòa. Chúng ta nói đến hoan ca không chỉ vì lời của
Schiller trong bài thơ sau này người ta gọi là Ode to Joy mà còn vì những
tiếng hát trong tác phẩm.
Beethoven là người
đầu tiên đưa tiếng hát vào một bài Giao hưởng. Nhạc cụ thần thánh nhất của con
người là tiếng hát đã được huy động trong hành âm cuối để tấu lên nguyện ước
thanh bình.
Gần hai trăm năm
trước mà thiên hạ được nhìn và được nghe một dàn nhạc với bốn giọng đơn ca và
một dàn hợp xướng thì quả là một cuộc cách mạng, một điều vĩ đại. Khán giả được
nghe thấy và lập tức thán phục, chứ tác giả thì không nghe thấy gì cả. Ông chỉ
có thể cảm thấy bằng cái tâm của mình.
Nhân loại về sau
cũng cảm thấy như vậy và đã cả trăm người nghiên cứu, viết lại, viết thêm cho
nhiều nhạc cụ hơn, rồi trình diễn khắp nơi. Vì vậy mà bản Giao hưởng mới trở
thành thông điệp của loài người gửi vào vũ trụ. Những nhạc sĩ nổi tiếng nhất đã
chịu ảnh hưởng của tác phầm này là Mahler, Wagner, Brahms, Dvorák...
Sau này, hai chục
năm về trước, bản Giao hưởng đã là bài ngợi ca giải phóng khi bức tường Bá Linh
bị đập tan tành vào năm 1989. Rồi bản Giao hưởng trở thành nhạc thiều của Âu
Châu. Trong nhiều sinh hoạt quốc tế, người ta long trọng tấu lên, hát lên giai
điệu của Beethoven để khẳng định tinh thần bác ái và hiếu hòa của nhân loại.
Ít tác phẩm nào mà
lại có khả năng đoàn kết và hợp quần như vậy.
Vậy mà tác phẩm quá
phổ biến này vẫn giữ nguyên phần bí mật gần như thiêng liêng của nó. Vì sao mà
sau bản hòa âm điền dã, bài Giao hưởng số Sáu gọi là Pastorale đầy chất thanh
bình thánh thiện, hoặc vì sao mà sau bản Giao hưởng số Bảy rất nhẹ nhàng, lãng
đãng, Ludvig van Beethoven lại soạn ra một tác phẩm nặng nề như bản Giao hưởng
số Chín?
Phải chăng, cấu
trúc công phu và những gửi gấm cầu kỳ bằng nhạc có thể diễn tả cả một tiến
trình cứu rỗi của con người? Hay là, như nhiều tác giả đời sau đã viết,
Beethoven muốn giải phóng nghệ thuật ra khỏi những thúc ép của chính trị, tôn
giáo và đưa loài người đến một chỗ tốt đẹp hơn?...
Các nhà nghiên cứu
về nhạc sử và cả lịch sử của bản Giao hưởng số Chín có ghi lại nỗi thôi thúc
của Beethoven vào lúc cuối đời. Ông muốn trút hơi thở cuối cùng của mình vào
nhạc. Hơi thở ấy là một khúc cuồng ca dữ dội, rồi lắng dịu thành lời ngợi ca
thanh bình. Sau đó, Beethoven ra đi. Sau đó, như nhiều người đã viết, với mái
tóc trí tuệ như của nhà bác học Einstein và nét mặt hùng tráng của một hoàng
đế, Beethoven bước lên cõi thiêng liêng rất gần với Thượng Ðế.
Chúng ta thử nghe
lại bản Giao hưởng này trong niềm tâm cảm đó xem, may ra thì mình thấy được sức
cảm hóa phi thường của âm nhạc.
Nghe nhạc tại đây
www.timhieuamnhac.net - Quỳnh Giao
