Nguyên nhân hội chứng ruột kích thích

Hội chứng ruột kích thích hay còn gọi là Viêm đại tràng co thắt là các rối loạn chức năng của đại tràng, tái đi tái lại nhiều lần mà người bệnh đi khám, làm các xét nghiệm nhưng không tìm thấy tổn thương thực thể nào ở hệ tiêu hóa.

Ảnh: Sử dụng thực phẩm lành mạnh giúp phòng ngừa hội chứng ruột kích thich.

Những ai dễ mắc ruột kích thích? 

Hội chứng ruột kích thích thường gặp ở tuổi thanh niên và trung niên, tỷ lệ mắc bệnh cao nhất từ 18-30 tuổi, giảm sau tuổi 50, nữ giới mắc bệnh nhiều hơn nam giới tỷ lệ 2:1. Những người có trình độ học vấn cao, học sinh, cán bộ tỷ lệ mắc bệnh cao hơn so với công nhân, nông dân, thành thị mắc bệnh nhiều hơn ở nông thôn…

Nguyên nhân xảy ra hội chứng ruột kích thích

Các nghiên cứu cho thấy, có 2 nguyên nhân gây ra hội chứng ruột kích thích là nhiễm trùng đường ruột và rối loạn tâm lý. Ngoài ra yếu tố di truyền, ăn uống, dùng thuốc, nội tiết… cũng là các yếu tố gây phát sinh những động ruột bất thường, liên quan đến tính phản ứng cao của nhu động ruột và sự mẫn cảm của đường ruột. 

Triệu chứng hội chứng ruột kích thích:

• Đau bụng: là triệu chứng chủ yếu và thường gặp nhất, xuất hiện sau khi ăn, hay đau vùng bụng dưới và hố chậu trái. Giảm đau sau khi đại tiện hoặc trung tiện 
• Đại tiện lỏng: 3-5 lần/ngày, phân lỏng hoặc nát, phân có thể lẫn nhầy nhưng không bao giờ có máu theo phân. 
• Táo bón: đại tiện phân rắn, lượng ít, có thể lẫn nhầy và xuất hiện xen kẽ với đại tiện lỏng. 
• Chướng bụng: Thường nặng về ban ngày, đặc biệt sau buổi trưa, giảm về ban đêm sau khi ngủ. 

Ảnh: Hội chứng ruột kích thích gây trở ngại trong sinh hoạt người bệnh.

Đặc biệt, trong trường hợp người bệnh xuất hiện các triệu chứng khác như: sốt, sút cân nhanh, đi ngoài ra máu tươi hoặc phân đen, tự sờ thấy khối bất thường ở bụng hoặc biểu hiện của thiếu máu như da niêm mạc nhợt, hay chóng mặt hoa mắt… thì cần cảnh giác và đến gặp bác sĩ ngay để được khám và điều trị kịp thời. 

Hội chứng ruột kích thích (HCRKT) là một rối loạn thường gặp có ảnh hưởng đến ruột già (đại tràng). Hội chứng này thường gây co thắt, đau bụng, chướng bụng, đầy hơi, tiêu chảy và táo bón. HCRKT là một tình trạng mãn tính mà bạn cần phải kiểm soát dài hạn.

Mặc dù vẫn có các dấu hiệu và triệu chứng gây khó chịu nhưng khác với bệnh viêm loét đại tràng và bệnh Crohn là các dạng của bệnh viêm ruột, HCRKT không làm thay đổi mô ruột hoặc tăng nguy cơ ung thư đại trực tràng.

Chỉ một số ít người bị hội chứng ruột kích thích có các dấu hiệu và triệu chứng nghiêm trọng. Một số người có thể kiểm soát các triệu chứng của mình bằng cách điều chỉnh chế độ ăn uống, lối sống và kiểm soát căng thẳng. Một số khác thì sẽ cần dùng thuốc và tư vấn.

TRIỆU CHỨNG

Các dấu hiệu và triệu chứng của hội chứng ruột kích thích có thể khác nhau theo từng người và thường giống với các bệnh khác. Những dấu hiệu và triệu chứng thường gặp là:

• Đau hoặc đau quặn bụng
• Cảm giác chướng bụng
• Đầy hơi
• Tiêu chảy hoặc táo bón – đôi khi có các đợt táo bón và tiêu chảy xen kẽ nhau,
• Chất nhầy trong phân.

Đối với hầu hết các trường hợp thì HCRKT là một tình trạng mãn tính, mặc dù các dấu hiệu và triệu chứng có lúc xấu đi và có lúc cải thiện hoặc thậm chí mất đi hoàn toàn.

KHI NÀO CẦN GẶP BÁC SĨ?

Nếu bạn có sự thay đổi liên tục về thói quen đi tiêu hoặc nếu có bất kỳ dấu hiệu hoặc triệu chứng nào của HCRKT thì điều quan trọng là phải đến gặp bác sĩ, vì điều này có thể giúp bạn phát hiện một bệnh lý nghiêm trọng hơn, ví dụ như ung thư đại tràng.

Các triệu chứng có thể cho thấy một tình trạng nghiêm trọng hơn bao gồm:

• Chảy máu trực tràng
• Đau bụng ngày càng nhiều và xảy ra vào ban đêm
• Sụt cân.

Bác sĩ có thể giúp bạn tìm ra các biện pháp để giảm triệu chứng cũng như loại trừ các bệnh ở đại tràng, như bệnh viêm ruột và ung thư đại tràng. Bác sĩ còn có thể giúp bạn phòng tránh các biến chứng có thể xảy ra từ các vấn đề như tiêu chảy mãn tính.

NGUYÊN NHÂN

Nguyên nhân gây ra hội chứng ruột kích thích hiện vẫn chưa được xác định rõ ràng nhưng hội chứng này có thể do nhiều yếu tố gây ra. Thành ruột được lót bằng các lớp cơ có khả năng co bóp và thư giãn nhịp nhàng trong quá trình vận chuyển thức ăn từ dạ dày qua ruột đến trực tràng. Khi bạn bị hội chứng ruột kích thích, các cơn co thắt có thể mạnh hơn và kéo dài hơn bình thường nên sẽ gây ra tình trạng đầy hơi, chướng bụng và tiêu chảy. Ngược lại, khi ruột co thắt yếu, quá trình vận chuyển thức ăn sẽ diễn ra chậm làm cho phân trở nên cứng và khô.

Những bất thường của hệ thần kinh ở đường tiêu hóa cũng có thể là nguyên nhân làm cho bạn cảm thấy khó chịu hơn bình thường khi bụng bị trướng hơi hoặc đầy phân. Sự phối hợp kém hiệu quả giữa các tín hiệu của não và ruột có thể làm cho cơ thể của bạn phản ứng quá mức với những thay đổi thường xảy ra trong quá trình tiêu hóa. Sự phản ứng quá mức này có thể làm cho bạn bị đau, tiêu chảy hoặc táo bón.

CÁC YẾU TỐ GÂY KÍCH PHÁT KHÁC NHAU TÙY THEO MỖI NGƯỜI

Các yếu tố kích phát có thể không ảnh hưởng đến người này nhưng lại gây ra các triệu chứng ở những người bị HCRKT – tuy nhiên không phải tất cả mọi người bị hội chứng này đều phản ứng với cùng một yếu tố kích phát. Các yếu tố kích phát có thể bao gồm:

• Thực phẩm: mối liên quan giữa tình trạng dị ứng hoặc không dung nạp thực phẩm với hội chứng ruột kích thích hiện vẫn chưa được làm rõ, tuy nhiên nhiều người đã có triệu chứng nặng hơn sau khi ăn một số loại thực phẩm. Các loại thực phẩm có liên quan là sô cô la, gia vị, chất béo, trái cây, các loại đậu, cải bắp, bông cải trắng, bông cải xanh, sữa, thức uống có ga và rượu bia;
• Căng thẳng: hầu hết những người bị HCRKT có thể thấy các dấu hiệu và triệu chứng của mình xấu đi hoặc thường xuyên hơn trong các giai đoạn có nhiều căng thẳng, như tuần cuối cùng hoặc tuần đầu tiên làm công việc mới. Tuy nhiên, căng thẳng chỉ có thể làm nặng thêm các triệu chứng, chứ không gây ra triệu chứng;
• Nội tiết tố: phụ nữ có khả năng bị HCRKT cao gấp hai lần, các nhà nghiên cứu cho rằng sự thay đổi nội tiết tố đóng một vai trò trong việc gây ra hội chứng này. Nhiều phụ nữ nhận thấy các dấu hiệu và triệu chứng trở nên nặng hơn trong hoặc trước/sau kỳ kinh nguyệt;
• Các bệnh lý khác: đôi khi các bệnh lý khác như đợt tiêu chảy nhiễm trùng cấp tính (viêm dạ dày ruột) hoặc tình trạng vi khuẩn phát triển quá mức trong đường ruột (loạn khuẩn) có thể kích thích HCRKT.

YẾU TỐ NGUY CƠ

Nhiều người rất hiếm có các dấu hiệu và triệu chứng của HCRKT nhưng vẫn có nhiều khả năng bị HCRKT nếu bạn:

• Trẻ tuổi: HCRKT có xu hướng xảy ra ở những người dưới 45 tuổi;
• Là phụ nữ: nhìn chung, phụ nữ bị tình trạng này cao hơn nam giới gấp hai lần;
• Có tiền sử gia đình bị HCRKT: các nghiên cứu cho thấy những người có thành viên gia đình bị HCRKT có thể tăng nguy cơ mắc bệnh;
• Có vấn đề về sức khỏe tinh thần: lo lắng, trầm cảm, rối loạn nhân cách và tiền sử lạm dụng tình dục ở thời kỳ trẻ em đều là các yếu tố nguy cơ. Đối với phụ nữ, bạo hành gia đình cũng có thể là yếu tố nguy cơ.

Ảnh hưởng của tiền sử gia đình đối với nguy cơ HCRKT có thể liên quan đến gen, các yếu tố chia sẻ trong môi trường gia đình hoặc cả hai yếu tố trên.

BIẾN CHỨNG

Tiêu chảy và táo bón, cả hai dấu hiệu của hội chứng ruột kích thích, đều có thể làm bệnh trĩ nặng hơn. Ngoài ra, khi tránh dùng một số loại thực phẩm thì cơ thể sẽ không được bổ sung đầy đủ các chất dinh dưỡng cần thiết, từ đó dẫn đến suy dinh dưỡng.

Ảnh hưởng của HCRKT lên toàn bộ chất lượng sống của bạn có thể là biến chứng nghiêm trọng nhất. Ảnh hưởng này có thể làm cho bạn cảm thấy cuộc sống không được trọn vẹn, từ đó dẫn đến tình trạng chán nản hoặc trầm cảm.

XÉT NGHIỆM VÀ CHẨN ĐOÁN

Chẩn đoán hội chứng ruột kích thích phần lớn dựa vào bệnh sử và thăm khám lâm sàng.

Tiêu chí để chẩn đoán

Vì không có những bằng chứng thực thể để chẩn đoán chính xác HCRKT nên việc chẩn đoán là một quá trình loại trừ các bệnh lý khác. Để hỗ trợ cho quá trình này, các nhà nghiên cứu đã phát triển hai bộ tiêu chuẩn để chẩn đoán HCRKT và các rối loạn chức năng tiêu hóa khác – đây là tình trạng mà đường ruột vẫn bình thường nhưng vận hành (có chức năng) bất thường. Cả hai bộ tiêu chuẩn này đều dựa trên các triệu trứng sau khi đã loại trừ các bệnh lý khác.

• Tiêu chuẩn Rome: theo các tiêu chuẩn này, bạn phải có một số dấu hiệu và triệu chứng trước khi được bác sĩ chẩn đoán hội chứng ruột kích thích. Triệu chứng quan trọng nhất là tình trạng đau bụng và khó chịu phải kéo dài ít nhất 3 ngày/tháng và trong ba tháng vừa qua, kết hợp với từ hai triệu chứng sau đây trở lên: tăng số lần đại tiện, thay đổi tần suất của phân hoặc thay đổi độ đặc của phân.
• Tiêu chí Manning: các tiêu chuẩn này tập trung vào việc giảm đau sau khi đi tiêu, cảm giác đi tiêu không hết phân, chất nhầy trong phân và thay đổi độ đặc của phân. Triệu chứng càng nhiều thì khả năng bị HCRKT càng cao.

Bác sĩ sẽ đánh giá xem bạn phù hợp với các tiêu chuẩn nào, cũng như đánh giá xem bạn có bất kỳ dấu hiệu hoặc triệu chứng nào khác cho thấy bạn đang bị một bệnh lý khác nghiêm trọng hơn. Một vài dấu hiệu và triệu chứng báo động giúp gợi ý thực hiện các kiểm tra bổ sung bao gồm:

• Khởi phát sau 50 tuổi;
• Sụt cân;
• Chảy máu trực tràng;
• Sốt;
• Buồn nôn hoặc nôn ói tái phát;
• Đau bụng, đặc biệt là không hết đau hoàn toàn sau khi đi tiêu, hoặc xảy ra vào ban đêm;
• Tiêu chảy kéo dài hoặc làm bạn thức giấc;
• Thiếu máu do thiếu sắt.

Nếu bạn phù hợp với các tiêu chuẩn HCRKT và không có bất kỳ dấu hiệu hoặc triệu chứng báo động nào, bác sĩ có thể đề nghị một chế độ điều trị mà không cần thực hiện kiểm tra bổ sung. Tuy nhiên, nếu bạn không đáp ứng với điều trị này thì có thể bạn phải thực hiện các kiểm tra bổ sung.

Kiểm tra bổ sung

Bác sĩ có thể đề nghị bạn thực hiện một số xét nghiệm, bao gồm xét nghiệm phân để kiểm tra khả năng nhiễm khuẩn và các vấn đề về khả năng hấp thu chất dinh dưỡng của đường ruột từ thực phẩm (chứng kém hấp thu). Bạn có thể phải thực hiện một số kiểm tra để loại trừ các nguyên nhân khác gây ra triệu chứng của bạn.

• Chẩn đoán hình ảnh

• Nội soi đại tràng xích-ma bằng ống mềm: khảo sát này giúp kiểm tra phần dưới của đại tràng (xích-ma) bằng một ống soi mềm (ống soi đại tràng xích-ma).
• Nội soi đại tràng: trong một số trường hợp, đặc biệt là khi bạn từ 50 tuổi trở lên hoặc có các dấu hiệu của một bệnh lý tiềm ẩn nghiêm trọng hơn, bác sĩ có thể thực hiện khảo sát chẩn đoán này bằng cách sử dụng một ống nhỏ mềm để kiểm tra toàn bộ chiều dài của đại tràng.
• Chụp X-quang: đôi khi bác sĩ sẽ áp dụng phương pháp chụp X-quang để thu hình ảnh của đại tràng.
• Chụp CT: Chụp CT vùng bụng và chậu có thể giúp bác sĩ loại trừ các nguyên nhân khác gây ra triệu chứng, đặc biệt là khi bạn bị đau bụng.

• Xét nghiệm máu

• Xét nghiệm không dung nạp lactose: lactase là một men cần thiết để tiêu hóa đường có trong các sản phẩm từ sữa. Nếu cơ thể không tiết ra loại enzyme này, bạn có thể gặp các vấn đề tương tự như những người bị hội chứng ruột kích thích, như đau bụng, đầy hơi và tiêu chảy. Để kiểm tra xem đây có phải là nguyên nhân gây ra các triệu chứng của bạn hay không, bác sĩ sẽ chỉ định kiểm tra hơi thở hoặc yêu cầu bạn loại bỏ sữa và các sản phẩm từ sữa ra khỏi chế độ ăn uống của mình trong vòng vài tuần.
• Kiểm tra hơi thở: bác sĩ có thể tiến hành xét nghiệm hơi thở để phát hiện một tình trạng gọi là loạn khuẩn, đây là tình trạng vi khuẩn từ đại tràng tăng trưởng trong ruột non, gây chướng bụng, tức bụng và tiêu chảy. Tình trạng này thường gặp hơn ở những người đã từng phẫu thuật ruột, bị tiểu đường hoặc một số bệnh khác có khả năng làm chậm quá trình tiêu hóa.
• Xét nghiệm máu: bệnh Coeliac là tình trạng nhạy cảm với protein có trong lúa mì, lúa mạch, lúa mạch đen mà có thể gây ra các dấu hiệu và triệu chứng giống như những người bị hội chứng ruột kích thích. Xét nghiệm máu có thể giúp loại trừ rối loạn này. Trẻ em bị HCRKT sẽ có nguy cơ mắc bệnh Coeliac cao hơn trẻ bình thường. Nếu nghi ngờ bạn mắc bệnh Coeliac, bác sĩ sẽ tiến hành nội soi đường tiêu hóa trên để sinh thiết ở ruột non.
• Xét nghiệm phân: nếu bạn bị tiêu chảy mãn tính, bác sĩ có thể kiểm tra phân để tìm vi khuẩn hoặc ký sinh trùng.

ĐIỀU TRỊ

Vì các nguyên nhân gây ra hội chứng ruột kích thích không rõ ràng nên phương pháp điều trị sẽ tập trung làm giảm triệu chứng để bạn có một cuộc sống như bình thường.

Trong hầu hết các trường hợp, bạn có thể kiểm soát thành công các dấu hiệu và triệu chứng của hội chứng ruột kích thích ở mức độ nhẹ bằng cách học cách kiểm soát căng thẳng cũng như thay đổi chế độ ăn uống và lối sống. Cố gắng tránh các thực phẩm gây kích thích các triệu chứng. Đồng thời cố gắng tập thể dục đều đặn, uống nhiều nước và ngủ đủ giấc.

Nếu hội chứng này ở mức độ trung bình hoặc nghiêm trọng, bạn cần phải thực hiện nhiều điều hơn là chỉ thay đổi lối sống. Bác sĩ có thể đề nghị bạn sử dụng thuốc.

Thay đổi chế độ dinh dưỡng

• Loại bỏ thực phẩm gây đầy hơi: nếu bạn bị khó chịu bởi tình trạng chướng bụng hoặc đánh hơi nhiều, bác sĩ có thể đề nghị bạn cắt giảm các loại thực phẩm như thức uống có ga, rau củ – đặc biệt là bắp cải, bông cải xanh và bông cải trắng – và trái cây sống.
• Loại bỏ gluten: các nghiên cứu cho thấy triệu chứng tiêu chảy trong HCRKT sẽ được cải thiện nếu họ ngưng dùng gluten (lúa mì, lúa mạch và lúa mạch đen).
• Loại bỏ nhóm thực phẩm FODMAPs: FODMAPs là nhóm thực phẩm chứa đường có thể lên men như đường fructose, fructan, lactose và một số loại đường khác. Đường FODMAPs tìm thấy trong một số ngũ cốc, rau củ, trái cây và thực phẩm từ sữa. Tuy nhiên mọi người thường không nhạy cảm với tất cả các loại thực phẩm FODMAPs. Bạn có thể nghiêm ngặt thực hiện chế độ ăn ít FODMAPs để giảm các triệu chứng HCRKT rồi sau đó có thể bắt đầu trở lại từng ít một.

Sử dụng thuốc

a) Thuốc điều trị táo bón

• Thực phẩm chức năng bổ sung chất xơ: dùng thực phẩm chức năng bổ sung chất xơ với chất lỏng có thể giúp kiểm soát táo bón. Chất xơ từ thức ăn có thể gây ra tình trạng chướng bụng nhiều hơn so với chất xơ trong thực phẩm chức năng. Bạn phải uống nhiều nước khi sử dụng thực phẩm chức năng bổ sung chất xơ.
  Ví dụ : NATUFIB (chất xơ hòa tan Fructo-oligosaccharide – FOS)
• Thuốc nhuận tràng thẩm thấu: nếu chất xơ không giúp ích cho các triệu chứng, bác sĩ có thể chỉ định thuốc nhuận tràng thẩm thấu để giúp nước được giữ lại trong đại tràng, làm mềm phân để có thể đại tiện dễ dàng. Tương tự như chất xơ, bạn cần uống nhiều nước khi sử dụng thuốc để tránh tình trạng mất nước.
  Ví dụ: sorbitol, lactulose.
• Thuốc nhuận tràng kích thích: loại thuốc này kích thích các cơ quanh ruột co bóp và đẩy phân đi qua đại tràng. Bạn không nên sử dụng loại thuốc này thường xuyên vì cơ thể bạn sẽ bị lờn thuốc và thuốc hết tác dụng.
  Ví dụ: bisacodyl.
• Các loại thuốc điều trị táo bón khác: có một loại thuốc cũng được chỉ định để giúp nhu động ruột hoạt động bình thường.
  Ví dụ: prucalopride.

b) Thuốc điều trị tiêu chảy

• Các loại thuốc không kê toa có thể giúp kiểm soát tiêu chảy, một số người khi sử dụng các loại thuốc gọi là chất kết dính axit mật sẽ có tác dụng nhưng có thể gây ra tình trạng chướng bụng.
  Ví dụ: loperamide và cholestyramine (chất kết dính axit mật).

c) Thuốc kháng acetylcholin và chống co thắt

• Các loại thuốc này giúp làm giảm cơn đau do co thắt ruột. Đôi khi thuốc được sử dụng cho những người bị các đợt tiêu chảy, nhưng lại gây táo bón và các triệu chứng khác, như bí tiểu. Những người bị glucoma (cườm nước) phải thận trọng khi sử dụng các loại thuốc này.
  Ví dụ: hyoscine butylbromide, dipropyline.

d) Thuốc chống trầm cảm

• Nếu bạn có các triệu chứng như đau và trầm cảm, bác sĩ có thể chỉ định thuốc chống trầm cảm ba vòng hoặc thuốc ức chế tái hấp thu serotonin chọn lọc (SSRI). Các loại thuốc này giúp giảm trầm cảm cũng như ức chế hoạt động của các nơ-ron kiểm soát đường ruột. Nếu bạn bị tiêu chảy và đau bụng nhưng không bị trầm cảm, bác sĩ có thể chỉ định thuốc chống trầm cảm ba vòng với liều thấp hơn thông thường. Thuốc SSRI có thể mang lại hiệu quả nếu bạn bị trầm cảm, đau và táo bón.
  Ví dụ: fluoxetine, paroxetine.

Tư vấn

• Nếu bạn bị trầm cảm hoặc căng thẳng có xu hướng làm cho các triệu chứng xấu đi thì việc tư vấn có thể giúp ích cho bạn.

Lối sống và Điều trị tại nhà

Trong nhiều trường hợp, những thay đổi đơn giản trong chế độ ăn uống và lối sống có thể giúp giảm hội chứng ruột kích thích. Mặc dù cơ thể bạn có thể không đáp ứng ngay tức thì với các thay đổi này, mục tiêu của bạn là phải tìm kiếm các biện pháp lâu dài chứ không phải tạm thời.