Muốn làm bài thi môn ngữ văn đạt điểm cao, học sinh lớp 12 cần đặc biệt chú ý đến kỹ năng phân tích đoạn thơ và một đoạn trích văn xuôi.  Các bước phân tích đoạn thơ Trong chương trình lớp 12 có 5 bài thơ được học chính thức, gồm: Tây Tiến (Quang Dũng), Việt Bắc (Tố Hữu), Đất nước (Nguyễn Khoa Điềm), Sóng (Xuân Quỳnh) và Đàn ghi ta của Lor-ca (Thanh Thảo). Vì thế, đề thi chủ yếu yêu cầu phân tích một đoạn thơ. Đầu tiên, học sinh vận dụng 5 bước cơ bản sau: Bước 1, nhận xét khái quát bài thơ/đoạn thơ, gồm các mặt như thể thơ, ngôn ngữ, hình ảnh, giọng điệu nói chung. Đặc biệt là bố cục gồm bao nhiêu ý chính và định hướng cách phân tích theo bố cục như thế nào (cắt ngang, bổ dọc, hay kết hợp cả hai). Bước 2, lần lượt phân tích theo định hướng bố cục trên. Thao tác này gồm các bước như lời dẫn hay chuyển ý, trích ngữ liệu thơ. Các em phải trích dẫn đầy đủ, chính xác. Bước 3, diễn toàn bộ phần trích dẫn thơ ra văn xuôi. Các em phải diễn trôi chảy, đúng ý nghĩa, hay. Bởi hầu hết bài làm của học sinh đều có thao tác này. Tuy nhiên, điều đáng nói là nhiều bài làm của các em chỉ dừng lại ở thao tác này nên bài làm chưa có chiều sâu và thường bị giám khảo nhận xét là “chỉ mới diễn xuôi”. Bước 4, bám vào những từ ngữ, hình ảnh trọng tâm, các biện pháp nghệ thuật… để phân tích sâu, kỹ. Đây là bước cơ bản nhất, nó thể hiện khả năng cảm thụ về thơ ca của người viết. Muốn bài làm có chiều sâu các em phải phát huy hiệu quả của bước này. Bước 5, so sánh, đối chiếu để làm nổi bật đoạn thơ. Có nhiều cách liên hệ, so sánh như về các hình ảnh, chi tiết, nghệ thuật trong bài thơ, ngoài bài thơ; so sánh với cùng một tác giả, khác tác giả; hoặc những tác phẩm cùng viết về đề tài… Tiếp theo, các em lập dàn ý phân tích một đoạn thơ: Thứ nhất là mở bài, giới thiệu tác giả (vị trí, phong cách, nên trích một ý kiến đánh giá về tác giả), bài thơ đề cho (xuất xứ, hoàn cảnh sáng tác), bố cục của bài thơ (bài thơ gồm mấy đoạn/phần) và vị trí của đoạn thơ đề cho. Trích thơ: Có thể chép hết hoặc chỉ chép câu đầu và câu cuối, nếu dài. Chuyển ý: Phân tích đoạn thơ trên, cho ta thấy được nội dung tư tưởng sâu sắc (nội dung/chủ đề đoạn thơ là gì thì nêu ra đây) và bút pháp nghệ thuật độc đáo (phong cách tác giả trong bài thơ là gì thì nêu ra đây) của tác giả. Thứ hai là thân bài: Nhận xét khái quát đoạn thơ như về thể thơ; về ngôn ngữ, hình ảnh, giọng điệu; về cấu tứ; về bố cục gồm bao nhiêu câu thơ, có thể phân tích cắt ngang thành bao nhiêu ý chính. Lần lượt phân tích theo bố cục cắt ngang, mỗi phần nhỏ của đoạn áp dụng 5 bước trong quy trình phân tích thơ: Lời dẫn (phần đầu)/chuyển ý (các câu tiếp theo); trích thơ (phải trích đầy đủ, chính xác); diễn thơ ra ý văn xuôi (cần diễn trôi chảy, đúng ý nghĩa, hay); phân tích sâu/kỹ (các từ ngữ, chi tiết, hình ảnh, biện pháp nghệ thuật…); đưa dẫn chứng liên hệ, so sánh. Phân tích một đoạn trích trong truyện ngắn/tùy bút, bút ký/văn bản kịch là dạng đề bài rất thường hay xuất hiện trong đề thi tốt nghiệp THPT những năm gần đây, bên cạnh yêu cầu phân tích đoạn thơ. Cách đưa dẫn chứng như sau: Bước 1, từ luận điểm đang nghị luận, liên hệ với dẫn chứng tương ứng (dẫn chứng có thể tương đồng hoặc dị biệt); bước 2, tái hiện lại dẫn chứng (có kèm phân tích/diễn giải/bàn luận); bước 3, chốt ý, bám sát dẫn chứng với luận điểm (Dẫn chứng có liên hệ gì với luận điểm? Dẫn chứng làm sáng tỏ hơn cho luận điểm điều gì?…). Tổng hợp, nhận xét, đánh giá. Qua việc phân tích đoạn thơ trên, ta thấy, về nội dung: Nêu lại nội dung/chủ đề của đoạn thơ; đoạn thơ bộc lộ vẻ đẹp gì; có ý nghĩa, tư tưởng xã hội/văn học/lịch sử như thế nào; đóng góp điều gì mới mẻ cho văn học về đề tài/chủ đề?... Về nghệ thuật: Nêu lại toàn bộ phép nghệ thuật đã phân tích từ đoạn thơ (các phép tu từ, thể thơ, hình ảnh, giọng điệu, ngôn ngữ…); bút pháp gì được sử dụng qua đoạn thơ (như trữ tình/ chính luận/lãng mạn/bi tráng/tài hoa…); đoạn thơ thể hiện phong cách gì của tác giả; đem đến điều gì mới mẻ trong bút pháp sáng tác của tác giả cho văn học nước nhà… Thứ ba là kết bài: Tóm lại, đoạn thơ thể hiện vẻ đẹp (nêu lại chủ đề/nội dung đoạn thơ); khẳng định ý nghĩa/ sức hấp dẫn của đoạn trong bài thơ; Khẳng định sự bất tử của bài thơ, của tác giả. Nên có một ý kiến đánh giá về tác phẩm ở đây. Phân tích một đoạn trích văn xuôi Phân tích một đoạn trích trong truyện ngắn/tùy bút, bút ký/văn bản kịch là dạng đề bài rất thường hay xuất hiện trong đề thi tốt nghiệp THPT những năm gần đây, bên cạnh yêu cầu phân tích đoạn thơ. Chẳng hạn, đề thi năm 2019 là đoạn đầu bài bút ký “Ai đã đặt tên cho dòng sông?” của Hoàng Phủ Ngọc Tường. Dàn ý làm bài như sau: Thứ nhất là mở bài giới thiệu tác giả (vị trí, phong cách), tác phẩm (xuất xứ, hoàn cảnh sáng tác), vị trí đoạn trích đề cho (nằm ở phần nào trong tác phẩm) và nội dung chính của đoạn trích. Chuyển ý: Phân tích đoạn trích trên cho ta thấy được vẻ đẹp của hình tượng… (trong đoạn trích) và bút pháp nghệ thuật đặc sắc của tác giả. Hoặc theo yêu cầu đề, như “cách nhìn mang tính phát hiện về dòng sông của Hoàng Phủ Ngọc Tường” như đề trên. Thứ hai là thân bài: Khái quát về đoạn trích, nêu sự kiện/sự việc trước đó của đoạn trích đề cho. Có thể tóm tắt ngắn gọn tác phẩm để người đọc thấy được vị trí đoạn đề cho trong tác phẩm. Phân tích đoạn trích: Cần phân tích/diễn giải kỹ, sâu, chính xác các tình tiết của đoạn. Có thể vừa phân tích đến đâu đánh giá nội dung và nghệ thuật đến đó. Đưa thêm dẫn chứng liên hệ, so sánh (cách đưa dẫn chứng liên hệ giống như phần trình bày trên). Tổng hợp, nhận xét, đánh giá. Qua việc phân tích đoạn trích trên, ta thấy, về nội dung: Nêu lại nội dung/chủ đề của đoạn trích; nêu giá trị/ ý nghĩa của hình tượng. Hoặc giá trị hiện thực/nhân đạo rút ra từ đoạn trích. Có thể mở rộng ra cả tác phẩm. Về nghệ thuật: Nêu lại toàn bộ phép nghệ thuật đã phân tích (lựa chọn chi tiết, giọng điệu, ngôn ngữ, miêu tả, tâm lý, tình huống…); đoạn trích thể hiện phong cách nghệ thuật gì của tác giả; đem đến điều gì mới mẻ trong bút pháp sáng tác của tác giả cho văn học nước nhà… Thứ ba là kết bài: Tóm lại, nội dung đoạn trích là…; khẳng định ý nghĩa/sức hấp dẫn của đoạn trích trong tác phẩm; khẳng định sự bất tử của tác phẩm, tác giả. |
