Cuốn sách của tác giả Nitobe mang đến cái nhìn sâu sắc về Võ sĩ đạo - quy phạm đạo đức của giai cấp võ sĩ, đồng thời là tinh thần, biểu trưng người Nhật.
Khi nhắc tới Nhật Bản, những cụm từ đặc trưng sẽ xuất hiện là hoa anh đào, núi Phú Sĩ, kimono, võ sĩ (samurai) và võ sĩ đạo (bushido). Tuy vậy, không phải ai cũng hiểu thấu đáo thế nào là võ sĩ đạo, và tại sao võ sĩ đạo lại trở thành một trong những biểu trưng văn hóa Nhật. Cuốn sách Võ sĩ đạo - Linh hồn của Nhật Bản giúp độc giả hiểu võ sĩ đạo là gì, có nguồn gốc như thế nào, vị trí ra sao trong đời sống Nhật Bản.
Cuốn sách được coi là kinh điển về văn hóa Nhật Bản, được dịch bởi Lê Ngọc Thảo - một người Việt sống ở Nhật hơn 40 năm và thấm nhuần văn hóa Nhật Bản. Xã hội Nhật Bản thời trung đại, sau khi giai cấp quý tộc suy yếu, giai cấp võ sĩ ở Nhật Bản đã nắm quyền chính trị. Theo thạc sĩ Nguyễn Quốc Vương - chuyên gia về giáo dục Nhật Bản - trong cuốn sách Võ sĩ đạo - Linh hồn của Nhật Bản, tác giả đã tập trung làm rõ về võ sĩ đạo với tư cách như là hệ thống đạo đức của võ sĩ. Bản thân tác giả Nitobe Inazo nói rõ về nội dung sách: “Điều tôi muốn nói ở đây thứ nhất là gốc và nguồn của võ sĩ đạo; thứ hai là đặc tính và giáo dục của nó; thứ ba là sự cảm hóa của võ sĩ đạo đối với mọi người; thứ tư là ảnh hưởng liên tục và lâu dài của nó”. Theo quan niệm của Nitobe Inazo, võ sĩ đạo được hiểu ngắn gọn là quy phạm đạo đức của võ sĩ, là đạo (con đường) của võ sĩ đồng thời cũng là nguyên tắc hành động, nghĩa vụ của võ sĩ. Trải qua hàng trăm năm hình thành và phát triển trong cuộc sống của võ sĩ, võ sĩ đạo dần trở thành một hệ thống có ảnh hưởng lớn tới đời sống tinh thần của người Nhật. Đó là giáo huấn nghiêm khắc về “nghĩa”. Là dũng khí, tinh thần gan dạ và sự nhẫn nại. Là chữ “nhân, tấm lòng trắc ẩn” đối với giai cấp, với đồng loại, là quy tắc lễ nghĩa, là lòng trung nghĩa, là sự thành thật. Cuốn sách mang đến quan niệm sâu xa về danh dự, “danh dự không phải là thứ do hoàn cảnh tạo ra mà là thứ có được khi mỗi cá nhân làm tốt phận sự của mình”. Danh dự cũng là phẩm chất có liên quan mật thiết đến chế độ tự sát và chế độ phục thù của võ sĩ Nhật.
Thực tế tự sát là một chế độ, có tính luật pháp và tính nghi lễ chứ không phải là “hành vi tự sát”. Đặc biệt, trong cuốn sách tác giả đưa ra những nhận định và phân tích đa chiều và thực tế về địa vị của phụ nữ trong xã hội nói chung cũng như phụ nữ trong võ sĩ đạo nói riêng. Cuốn sách đúc kết vai trò cảm hóa lớn lao của võ sĩ đạo: “Nhật Bản của quá khứ có được là nhờ ơn của võ sĩ. Võ sĩ không chỉ là cành hoa của quốc gia mà còn là gốc rễ nữa”. Võ sĩ đã “lập ra tiêu chuẩn đạo đức cho quần chúng, tự mình làm mô phạm, hướng dẫn quần chúng”. Vì vậy, “võ sĩ đã trở thành lý tưởng cao đẹp của toàn thể dân tộc”, “đã, đang vẫn là tinh thần hoạt động và là động lực của toàn dân tộc”. “Là một quy định luân lý độc lập, võ sĩ đạo có thể tiêu tan, nhưng sức mạnh của nó sẽ còn mãi trên trái đất”. Theo thạc sĩ Nguyễn Quốc Vương, tác giả Nitobe Inazo qua đời năm 1933, nên ông không được chứng kiến sự thật bộ máy quân phiệt lợi dụng tinh thần võ sĩ đạo để phục vụ cho các cuộc chiến tranh đẫm máu. Cùng sự chấm dứt của chế độ phong kiến, sự thất bại của Nhật Bản trong Thế chiến II và sự tái thiết nước Nhật dân chủ cũng như cuộc đấu tranh giằng co của các thế lực chính trị trong bối cảnh đối đầu Đông - Tây kéo dài trong thế kỉ 20 đã khiến cho võ sĩ đạo bị người dân, giới trí thức nhìn bằng ánh mắt nghi ngờ và cảnh giác. “Tuy nhiên, thật thú vị, đúng như Nitobe Inazo dự đoán, trong vài thập kỷ gần đây, võ sĩ đạo ở Nhật dần dần được yêu mến và quan tâm trở lại”, Thạc sĩ Nguyễn Quốc Vương nói. Và anh tin tưởng: “võ sĩ đạo có thể sẽ tiêu tan, nhưng sức mạnh của nó sẽ còn mãi trên trái đất”. Chắc hẳn nếu ai quan tâm đến Nhật Bản đều ít nhiều biết đến "Võ sĩ đạo" như một nét văn hóa đặc sắc, một chuẩn mực trong ứng xử xã hội. Các quy tắc của "Võ sĩ đạo" đã góp phần tạo nên tính cách đặc trưng của dân tộc Nhật Bản và ảnh hưởng không nhỏ đến xã hội hiện đại. Phần lớn người nước ngoài thường biết đến từ Samurai như một danh xưng dành cho các võ sĩ. Samurai (侍) xuất phát từ động từ Saburau (候う), dùng để chỉ những người phục vụ và bảo vệ tầng lớp quý tộc cung đình thời Heian (794 - 1185). Dần dần, Samurai được phép sử dụng ngựa, cung tên khi làm việc và trở thành một tầng lớp mới trong xã hội. Bước vào thời đại Kamakura (1185 - 1333), người đứng đầu dòng họ Taira (vốn có xuất phát điểm là võ sĩ) là Yorimoto Minamoto được Thiên hoàng chính thức phong chức Tướng quân - Shogun. Kể từ đó, võ sĩ được gọi là Bushi (武士), được phép mang kiếm, trở thành tầng lớp lãnh đạo, có nhiều đặc quyền đặc lợi trong xã hội cũng như chi phối nhiều mặt trong đời sống văn hóa Nhật Bản.  Cho đến thời đại Muromachi (1338-1573), võ sĩ đã tích lũy thêm nhiều kiến thức về thi ca, Trà đạo, Hoa đạo, Thiền tông... nhằm thu hẹp khoảng cách giữa xuất thân bình dân với vị trí xã hội cao quý của mình. Đến cuối thời Edo (1600 -1868), giá trị về đạo đức của một võ sĩ dần được khẳng định trong một hệ thống nguyên tắc gọi là Võ sĩ đạo - Bushido (武士道). Giống như Hoa đạo, Trà đạo, Kiếm đạo, chữ “đạo” trong Võ sĩ đạo cũng có nghĩa là một con đường, một phong cách, một triết lý và một hệ thống có nguyên tắc rõ ràng. Bộ quy tắc được các võ sĩ tuân thủ và đặt lên hàng đầu này đều là những giá trị tinh hoa kết tinh từ Thần Đạo, Phật Giáo, Khổng Giáo và cả những triết lý của Mạnh Tử. 7 đức tính cao quý của một võ sĩ:1. Nghĩa: Là tinh thần chính nghĩa, được ví như xương sống của Võ sĩ đạo. Kẻ có tài năng và học vấn uyên thâm nhưng thiếu tinh thần chính nghĩa thì không xứng được tôn xưng là một võ sĩ. 2. Dũng: Là dũng khí để thực thi chính nghĩa. Song Võ sĩ đạo không đề cao sự “hữu dũng vô mưu”, mà thay vào đó là “dũng khí chân chính” để biến lòng can đảm thành hành động có ý nghĩa. 3. Nhân: Là lòng nhân từ, trắc ẩn đối với kẻ yếu, kẻ thua cuộc. Đây là phẩm chất cần có của kẻ đứng trên người khác. 4. Lễ: Cùng với lòng nhân, sự khiêm nhường và tôn trọng cảm xúc của người khác là cội nguồn của lễ. Điều này được thể hiện qua thái độ, cách ứng xử trong đời sống xã hội. 5. Chân thành: Võ sĩ không nói hai lời. Sự dối trá, lọc lừa bị xem là biểu hiện của sự hèn nhát. Vì vậy lời của võ sĩ nói ra chính là lời bảo chứng cho tất cả. 6. Danh dự: Gần với trọng danh dự là biết xấu hổ. Kẻ làm võ sĩ phải sống thanh cao, không hổ thẹn với chính mình. 7. Trung nghĩa: Là lòng trung thành tuyệt đối với chủ nhân. Song đó không phải sự “ngu trung”, mà đối với sai lầm của chủ phải dám nói lên chính kiến của mình. Tinh thần Võ sĩ đạo trong đời sống xã hội Nhật BảnCó thể nói, trong bất cứ thời đại nào của Nhật Bản cũng xuất hiện những con người là minh chứng hùng hồn cho tinh thần của một võ sĩ. Tiêu biểu là tấm gương của Torosaburo Kobayashi, một võ tướng sống ở huyện Nagaoka. Năm 1868, khi nhận được 100 bao gạo tiếp tế từ huyện lân cận trong lúc đang lâm vào tình trạng thiếu lương thực, ông đã đưa ra quyết định táo bạo là không phân phát số gạo này cho các võ sĩ mà đem bán lấy tiền để tu sửa trường học, gây dựng lại nền giáo dục cho huyện Nagaoka. Ông khẳng định: “100 bao gạo sẽ ăn hết ngay. Nhưng nếu ta dùng vào việc chấn hưng giáo dục thì trong tương lai ta sẽ có cả vạn, cả triệu bao gạo”. Quả nhiên, trong số những đứa trẻ năm đó có Renkichi Watanabe, người trở thành trợ thủ đắc lực cho Thủ tướng đầu tiên của nước Nhật là Hirofumi Ito trong việc soạn thảo Hiến pháp năm 1889. Câu chuyện này cho thấy cái Dũng, cái Nhân của một võ sĩ đã tạo tiền đề vững chắc cho sự nghiệp công nghiệp hóa - hiện đại hóa của Nhật Bản. Vì lẽ đó, khi chính phủ Meiji (1868 - 1912) quyết định canh tân đất nước, họ đã lựa chọn con đường kết hợp học hỏi tinh hoa của các nước phương Tây và đặt nó trên giá trị truyền thống của Võ sĩ đạo. Công cuộc Minh Trị Duy Tân chắc chắn sẽ không thể thành công nếu thiếu đi vai trò của của tầng lớp võ sĩ - những người vừa tinh thông tri thức vừa có phẩm chất và kỷ luật của một chiến binh. Trải qua nhiều biến cố lịch sử, các giá trị cốt lõi của Võ sĩ đạo vẫn tạo nên những ảnh hưởng nhất định, đặc biệt là trong giới kinh doanh và học thuật. Điển hình là tấm gương của ông Akio Morita, một trong những nhân vật sáng lập tập đoàn Sony. Ngay sau Chiến tranh thế giới thứ hai, bằng những triết lý quản trị và đạo đức trong kinh doanh mang phong cách Võ sĩ đạo, ông và các cộng sự không chỉ gầy dựng nên một tập đoàn nhất nhì thế giới trong lĩnh vực điện tử mà còn khiến cho thương hiệu “Made in Japan” được tin cậy trên toàn thế giới. Khi hiểu về Võ sĩ đạo, chúng ta sẽ hiểu vì sao ngày nay, các công ty lớn ở Nhật vẫn lựa chọn chế độ tuyển dụng trọn đời, đề cao tính trung thành của nhân viên đối với công ty, hay nền giáo dục luôn đề cao sự trung thực trong học hành, thi cử. Là quốc gia luôn hứng chịu nhiều thiên tai như động đất, sóng thần, núi lửa, thế nhưng Nhật Bản vẫn khiến cho thế giới thán phục bởi các giá trị đạo đức cao đẹp được bộc lộ rõ nét trong thử thách gian lao. Đó là sự hi sinh thầm lặng của các công nhân tình nguyện ở lại để cứu nhà máy điện hạt nhân Fukushima trong thảm họa kép xảy ra năm 2011, những người được ví như những chiến binh Samurai quả cảm thời hiện đại. Đó còn là tinh thần kỷ luật cao độ của những người dân trong cơn hoảng loạn vẫn trật tự xếp hàng, chia nhau đồ cứu trợ và động viên nhau cùng vượt qua. Có thể nói sự điềm tĩnh, khuôn phép, nhẫn nại của người Nhật trong thảm họa chính là minh chứng hùng hồn cho sự thấm nhuần tinh thần Võ sĩ đạo trong đời sống văn hóa, giáo dục của quốc gia này. kilala.vn |
