Cá chuồn, một loài cá có tên khoa học là Exocoetidae, thuộc bộ cá nhói, được biết đến với khả năng bay độc đáo của mình. Cá chuồn xuất hiện ở vùng biển Đà Nẵng – Quảng Nam và được coi là một trong những đặc sản hấp dẫn nhất của vùng biển miền Trung.
Cá chuồn có màu sắc óng ánh. Ảnh: flickr.com
Với hình dáng kỳ lạ và khác biệt so với nhiều loài cá biển khác, cá chuồn không chỉ thu hút bởi vẻ ngoài mà còn bởi giá trị dinh dưỡng và khả năng chế biến thành nhiều món ăn ngon.
Cá chuồn nướng nức mũi gây tiếng vang ở Quảng Nam.
Cá chuồn có một số đặc điểm sinh học đặc biệt. Thân cá thuôn dài, hơi dẹt, có chiều dài khoảng 20-35 cm và trọng lượng từ 0,5-0,8 kg khi trưởng thành. Đặc điểm nổi bật nhất của loài cá này là vây ngực lớn một cách bất thường, cho phép chúng bay trên mặt nước. Đuôi của cá chuồn chẻ đôi, với vạt dưới dài hơn vạt trên, giúp chúng bơi nhanh và dễ dàng phóng lên mặt nước khi cần thiết.
Khi gặp nguy hiểm, cá chuồn có thể phóng ra khỏi mặt nước bằng cách xòe rộng vây ngực và đuôi, bay đi một đoạn ngắn vài mét trước khi gập vây lại và trở về nước. Nếu muốn thay đổi hướng hoặc kéo dài thời gian bay, chúng sẽ sử dụng mặt nước làm bệ đỡ. Khả năng này giúp cá chuồn tránh khỏi kẻ thù và tìm kiếm thức ăn một cách hiệu quả.
Có hai loại cá chuồn chính: cá chuồn hai cánh và cá chuồn bốn cánh. Cá chuồn hai cánh có chiều dài từ 18-30 cm, trong khi cá chuồn bốn cánh có thể đạt đến 38 cm. Loài cá này không chỉ xuất hiện ở Việt Nam mà còn được khai thác thương mại tại Nhật Bản, Trung Quốc, Indonesia, Ấn Độ và nhiều quốc gia khác.
Những giá trị dinh dưỡng mà loài cá chuồn mang lại
Cá chuồn là loài cá có nguồn dinh dưỡng dồi dào, chứa nhiều protein, chất béo lành mạnh, cholesterol, natri và các vi chất cần thiết khác. Trong 113 gram cá chuồn có khoảng 110 calo. Trứng cá chuồn, một phần không thể thiếu trong ẩm thực Nhật Bản, chứa nhiều omega 3, phospholipid và các dưỡng chất có lợi cho sức khỏe.
Chất béo phospholipid trong trứng cá chuồn giúp bảo vệ gan và tim, giảm viêm và nâng cao khả năng tập trung. Omega 3 hỗ trợ sức khỏe tim mạch, giảm nồng độ cholesterol trong máu, phòng ngừa đột quỵ, cao huyết áp, viêm cơ tim và đau tim. Chất đạm trong trứng cá chuồn mang lại lợi ích cho sức khỏe cơ bắp và tham gia vào nhiều chức năng quan trọng của tế bào.
Trong ẩm thực Nhật Bản, cá và trứng cá chuồn thường được phơi khô và sử dụng để làm sushi tobiko, một món ăn phổ biến và được ưa chuộng.
Ở Việt Nam, cá chuồn được coi là một loại đặc sản ngon, hấp dẫn của vùng biển miền Trung.
Tại Việt Nam, cá chuồn là một đặc sản của miền Trung, thường được chế biến thành nhiều món ngon như cá chuồn chiên nghệ, cá chuồn kho ớt xanh và mít non, cá chuồn chiên củ nén.
Loài cá này thường tập trung số lượng lớn vào mùa giao phối từ tháng 12 đến tháng 6. Tại Việt Nam, vùng biển Quảng Nam - Đà Nẵng được xem là nơi có nhiều cá chuồn nhất. Cũng nhờ số lượng nhiều, các món ăn đặc sản từ cá chuồn cũng bắt đầu nức danh ở xứ Quảng.
Cá chuồn tươi được bán tại các chợ hải sản theo cân hoặc theo con tùy kích thước, với giá lên tới 250.000 đồng/kg. Khô cá chuồn, một đặc sản khác, có giá bán trên các chợ mạng lên đến 290.000 đồng/kg.
Đặc biệt nhất ở xứ Quảng vẫn là món cá chuồn om chuối.
Việc khai thác cá chuồn đã trở thành một ngành kinh tế quan trọng tại nhiều quốc gia, bao gồm Việt Nam. Tuy nhiên, việc đánh bắt quá mức có thể đe dọa đến số lượng cá chuồn trong tự nhiên. Do đó, cần có những biện pháp bảo vệ và quản lý bền vững để đảm bảo sự tồn tại của loài cá độc đáo này.
Cá chuồn không chỉ là một đặc sản biển hấp dẫn với khả năng bay độc đáo mà còn mang lại nhiều lợi ích sức khỏe quan trọng. Việc khai thác và sử dụng cá chuồn cần được quản lý hợp lý để bảo vệ nguồn tài nguyên quý giá này. Với giá trị dinh dưỡng cao và khả năng chế biến thành nhiều món ăn ngon, cá chuồn xứng đáng là một trong những đặc sản biển được yêu thích và bảo tồn.
Các thủy thủ khu vực Địa Trung Hải ban đầu nghĩ rằng những con cá chuồn sẽ quay trở lại bờ vào ban đêm để ngủ, do đó họ gọi loài cá biển này là Exocoetidae.
Hiện tại có khoảng 40 loài cá chuồn, tất cả đều có hình điếu xì gà với vây ngực dài và rộng ở hai bên cơ thể. Có hai loại "cá bay". Loại "hai cánh", có hai vây ngực lớn chiếm phần lớn bề mặt giúp nâng cơ thể cá và "bốn cánh", cũng có hai vây bụng mở rộng ngoài hai vây ngực dài.
Tất cả các loài cá chuồn đều có đuôi không đối xứng, chẻ dọc (hình dạng được gọi là hình chữ thập), với các đốt sống kéo dài đến thùy đáy dài hơn khiến nó trông giống như bánh lái của một chiếc thuyền.
Những con cá kỳ lạ này có chiều dài từ 15 đến 50 cm. Cá con sẽ bắt đầu "bay" khi chúng đạt chiều dài khoảng 5 cm. Theo đánh giá năm 1994 của nhà sinh vật học John Davenport về cá chuồn được công bố trên tạp chí Reviews in Fish Biology and Fish, những loài cá chuồn đã phát triển khả năng "bay" như một cách để trốn tránh những kẻ săn mồi bơi tốc độ cao như cá heo (Coryphaena hippurus).
Một nghiên cứu năm 1967 được công bố trên tạp chí Nature cho biết mắt của cá, đặc biệt là giác mạc đã phát triển để giúp cá có thể nhìn dưới nước cũng như trên không.
Theo một báo cáo của Diễn đàn Nghề cá khu vực Quần đảo Thái Bình Dương, cá chuồn không kén ăn mà chủ yếu ăn các loài giáp xác và cá nhỏ.
Mãi đến năm 1941, các nhà khoa học mới công bố những bức ảnh tốc độ cao về cá bay trên tạp chí Zoologica. Các bức ảnh cho thấy cá chuồn nhảy ra khỏi mặt nước và lướt đi, trước khi bay trở lại không trung.
Cá bay bơi về phía mặt nước với tốc độ khoảng 1 mét/giây, gấp 20-30 lần chiều dài cơ thể chúng. Khi lên khỏi mặt nước, chúng sẽ xòe các vây to ra và lướt đi. Cá bay lượn dài nhất từng được ghi nhận là con cá bay lên cao trong 45 giây với tốc độ ước tính 30 km / h, theo Kỷ lục Guinness Thế giới.
Theo đánh giá năm 1994 của Davenport, khoảng cách bay xa nhất được ghi nhận của một con cá chuồn là khoảng 400 m.
Đánh giá năm 1990 của nhà sinh vật học Frank Fish được công bố trên Tạp chí Động vật học, cá bay có thể đạt độ cao lên tới 8 m so với bề mặt nước và có thể thực hiện các cú lướt liên tiếp.
Khi cá văng trở lại mặt nước sau khi lướt xong, nó sẽ ngay lập tức bắt đầu bơi cực nhanh, tăng tốc độ để tạo ra đủ lực đẩy lên khỏi mặt nước một lần nữa. Cá bay có thể có tới 12 lần lướt liên tiếp.
Davenport và các chuyên gia về cá khác nghi ngờ rằng cá chuồn khó có thể bay ở nhiệt độ thấp hơn 20 độ C vì nhiệt độ lạnh hơn có xu hướng cản trở chức năng cơ cần thiết đạt được tốc độ cần thiết để phóng lên khỏi mặt nước.
Tuy nhiên, cá chuồn không được coi là loài có nguy cơ tuyệt chủng hoặc bị đe dọa, và được Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên và Tài nguyên Thiên nhiên xếp vào loại ít bị quan tâm nhất.
Trong những thập kỷ gần đây, loài cá bay bốn cánh (Hirundichthys affinis) là trung tâm của một cuộc tranh chấp quốc tế giữa các quốc đảo láng giềng Caribbean là Barbados và Trinidad và Tobago. Cá là loài được nhắm mục tiêu thương mại ở cả hai quốc gia. Barbados thậm chí đã áp dụng khẩu hiệu "Vùng đất của cá bay", để công nhận tầm quan trọng văn hóa và kinh tế lâu đời với loài cá này.